Marcin Czarny

Z zachowanych dokumentów wiadomo o pięciu pracach Marcina Czarnego. W 1486 roku miał on wykonać obraz przedstawiający Pasję, wzorując się na innym dziele znajdującym się w katedrze na Wawelu. Zleceniodawcą miał być Sołtan, kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1497 roku otrzymał zlecenie na wykonanie malowanych świec dla krakowskiego cechu grabarzy. Zachowały się dwa zapiski, w których wspomina się o zadłużeniu zleceniodawców wobec Marcina Czarnego: z 1498 roku, kiedy to Jan pleban z Jurkowa miał być winien 5 grzywien pro ymaginibus apdud uem emptis (za obrazy u niego nabyte) oraz z roku 1508, kiedy to Jan pleban z Woźnik i rajca Jakub Kłapeć zobowiązują się do zapłacenia 5 grzywien i 17 groszy za obrazy Marcina.

Ukrzyżowanie
kościół w Uniejowie

Z 1508 roku pochodzi ostatnia wzmianka o nabytej pracy, tryptyku przeznaczonego dla głównego ołtarza w kościele parafialnym Wniebowzięcia NMP i św. Stanisława Biskupa w Bodzentynie znanego jako Tryptyk bodzentyński lub Tryptyk Zaśnięcia Matki Boskiej. Z tryptyku zachowały się: obraz środkowy, trzy dwustronnie, malowane kwatery ze skrzydeł i predella. Zleceniodawcami byli Albert wikary z Bodzentyna i witrycy tamtejszego kościoła parafialnego Mikołaj Mikulec oraz Paweł Lanucha a fundatorem biskup Jan Konarski. Wykonane wówczas retabulum zachowało się niemal w całości i jest dziełem zbiorowym; Marcin Czarny wykonał prawdopodobnie sceny Zaśnięcie Marii i Wniebowzięcie, skrzydła wykonali inni malarze a pradellę ozdobił syn Czarnego, Mikołaj (było to jego jedna z pierwszych samodzielnych prac).

Kompozycyjnie sceny Zaśnięcia Marii i Wniebowzięcia nawiązywały do koncepcji ikonograficznej z szafy krakowskiego ołtarza Mariackiego. Marcin Czarny zapożyczył kompozycję z grupą apostołów skupionych wokół klęczącej Matki Boskiej oraz wniebowziętą Marię i Chrystusa adorowanych przez anioły. Elementy te zostały podkreślone modnym w ówczesnym czasie podziale tablicy na trzy części za pomocą wąskich rzeźbionych kolumienek. Jak twierdzi Jerzy Gadomski:

Grupa "Zaśnięcia" odznacza się różnorodnością póz i gestów oraz sugestywną charakterystyką zindywidualizowanych głów, nade wszystko zaś niespotykanym dotąd wykorzystaniem malarskiej materii; kolorystycznie i walorowo zróżnicowane karnacje, włosy oraz tkaniny odbijają, wchłaniają, a nieraz przepuszczają światło, składając się na migotliwą powierzchnię obrazu.(...) Usypiającej Marii i apostołom towarzyszy klęcząca postać biskupa Konarskiego, którego uważne, skierowane "na zewnątrz" spojrzenie łączy sakralną przestrzeń obrazu ze współczesnym światem ziemskim

Tryptyk został ukończony w 1511 roku, już po śmierci mistrza Czarnego a sceny na rewersie: Pogrzeb św. Stanisława, Nawiedzenie i Narodzenie zostały ukończone przez innych artystów, prawdopodobnie uczniów Marcina Czarnego.

Zachowała się grupa obrazów stworzonych w podobnym stylu co tryptyk z Bodzentyna, obecnie stanowiących grupę pojedynczych dzieł, powstawały w latach 1505–1516, jeszcze za życia Marcina oraz w pracowni prowadzonej przez jego syna Mikołaja. Do grupy wcześniejszej należy scena z Matką Boską z Dzieciątkiem z kaplicy p.w. Zwiastowania przy kościele Bożego Ciała w Krakowie, gdzie niektóre elementy nawiązują do bodzentyńskiego Nawiedzenia (typy twarz i blikowe dotknięcia pędzla) i Zaśnięcia (modelunek i żywo prowadzony kontur). Innymi obrazami przypisywanymi Czarnemu są prace z kościoła parafialnego w Uniejowie pt. Ukrzyżowanie, z kościoła parafialnego w Słomnikach pt. Wielka Rodzina Marii.

• Adam Labuda (red.), Krystyna Secomska (red.): Malarstwo gotyckie w Polsce. T. II. Cz. trzecia. Warszawa: Wydawnictwo DIG, 2004. ISBN 83-7181-348-1.
• Jerzy Gadomski: Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1500-1540. T. III. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1995. ISBN 83-01-05601-0.