Mohammad Ahmad Panahi Semnani

محمداحمد پناهی سمنانی مشهور به پناهی سمنانی (۱۹ مهر ۱۳۱۳ – ۲۵ دی ۱۳۹۵)، تاریخ‌نگار، شاعر، نویسنده ایرانی، پژوهشگر ادبیات فولکلور و کارشناس تاریخ از دانشگاه خوارزمی بود. او همواره به دلیل آثار متعددش درباره تاریخ ایران شناخته می‌شود.

محمداحمد در مهر ماه ۱۳۱۳ در سمنان و در خانواده‌ای اهل شعر به دنیا آمد. پدرش علی‌اکبر احمدپناهی یک صوفی بی‌سواد بود که هزاران شعر از برداشت و آنچه از معارف شیعه و قصص پیامبران و حالات و حکایات اولیاءالله و شیوخ و درویشان سلسله گنابادی شنیده و آموخته بود، به خاطر داشت. او تک‌بیت‌ های عارفانه زیبا، حکایات مذهبی فراوانی می‌دانست و در هر فرصتی آن‌ها برای فرزندانش می‌خواند. مادرش بی‌بی‌خانم هم در رشد فرهنگی محمداحمد تأثیر به سزایی داشت. خودش دربارهٔ مادرش می‌نویسد:

«باسواد بود و با استیلا و شیوایی و صدایی دلکش و پرشور قرآن می‌خواند. سخت پای بند آداب و مراسم دینی‌اش بود. معلومات دینی و آگاهی فرهنگی‌اش به مراتب از پدر بیشتر بود و شعرهای بیشتری از او در حافظه داشت…»

محمد‌احمد را از ۵ سالگی وی را به مکتب‌خانه فرستادند تا قرآن بیاموزد و در ۸ سالگی تحصیلات ابتدایی خود را در دبستان «هدایت» سمنان آغاز کرد. تا سال ۱۳۲۷ وارد دبیرستان شد. این دوره را هم با موفقیت به پایان برد و برای ادامه تحصیل وارد دانشگاه تربیت معلم (دانشگاه خوارزمی کنونی) شد و سال ۱۳۵۶ در رشته تاریخ لیسانس گرفت. او دربارهٔ آغاز کار شاعری‌اش می‌گوید: «۱۷ ساله بودم که با خواندن شعرهای شبه فولکلوریک روزنامه «چلنگر» شعر ساختن را آغاز کردم. ذوقش به سرعت در من می‌جوشید. وقتی نخستین شعرم که یک رباعی است و آبکی بود، در آن روزنامه چاپ شد، اثری عمیق در من گذاشت:

و از آن پس الفتی پردوام و طولانی با شعر و نثر و روزنامه و کتاب در من حاصل شد و همچنان برجای ماند.»

در همین ایام به واسطه یکی از آشنایان در شرکت پنبه، وابسته به سازمان برنامه، مشغول کار شد و او را به کارخانه پنبه بندرگز فرستادند. آنجا با صادق سرفراز، آشنا شد. او که رئیس کارخانه پنبه بود، تأثیر خاصی در ذوق و وابستگی‌های فرهنگی احمدپناهی به جای گذاشت. پس از این دوره به ورامین منتقل شد و تا سال ۱۳۴۰ در روستای کوچک جیتو زندگی کرد. تا اینکه به تهران منتقل و در سال ۱۳۵۸ بازنشسته شد. بعد از آن هم هرچند در شرکت پنبه، شرکت کارخانجات دولتی وابسته به سازمان برنامه، بنگاه ماشین‌های کشاورزی وابسته به وزارت کشاورزی کار کرد، اما هیچ‌گاه پیوند خود را با فرهنگ و ادب، نوشتن، سرودن، همکاری با مطبوعات و حضور در کانون‌های فرهنگی قطع نکرد.

دوران بازنشستگی یک فرصت طلایی برای او بود. تحقیق و نوشتن و بازگشت به انبوه یادداشت‌ها و سر و سامان دادن به آن‌ها به یک مشغله دائمی برای او تبدیل شد. او نخستین مجموعه شعر خود را با نام از دی که گذشت در مهرماه سال ۱۳۶۰ منتشر کرد. سال ۱۳۶۷ هم منظومه شاعر و پری را که فکر آن براساس قصه‌ای از کاتول مندس (۱۹۰۹–۱۸۴۱ م)، ادیب آرمانگرای فرانسوی طراحی شده بود، در یک مثنوی دویست و چند بیتی ساخت و از آن پس به‌طور جدی دنبال سرودن شعر نرفت. اما یک پژوهش ادبی را پی گرفت که حاصل آن کتاب شعر کار در ادب فارسی، بازتاب کار در شعر شاعران گذشته و معاصر بود و در سال ۱۳۶۹ با هزینه شخصی چاپ شد. او در این پژوهش برای نخستین بار و به‌طور جدی به مفهوم کار فیزیکی در ادبیات پرداخته که از آثار در خور توجه و ماندگار پژوهشی است.

پناهی سمنانی سرانجام در ۲۵ دی ۱۳۹۵ در تورنتو کانادا درگذشت و در همان شهر به خاک سپرده شد.

تاریخ‌نگاری

پناهی سمنانی پس از مدتی به تاریخ روی آورد که رشته تحصیلی‌اش بود. وی مجموعه آثار تاریخی‌اش را در سری کتاب‌هایی با عنوان «خواندنی‌های تاریخ» در طول چند دهه منتشر کرد. تاریخ قاجاریان و تاریخ صفویان، به ترتیب، موضوع بیشترین پژوهش‌های او هستند. او دربارهٔ این دوره از فعالیت خود می‌گوید:

«مخاطبم جوان‌ها و افرادی بودند که می‌خواستند از تاریخ [ایران] و حوادثی که بر مردم ما گذشته است تا جایی که ممکن است آگاهی‌های درست به دست آورند. به پشتوانه تحصیل و مطالعاتم دلگرم بودم. قالب کار هم فراز و نشیب زندگی و کارنامه شخصیت‌های معروف تاریخ بود. بی رعایت سلسله مراتب تاریخی. در بیست و دو جلد کتاب، نه فقط زندگی خصوصی، بلکه در مقیاسی وسیع‌تر آن دوره تاریخی، عوامل سیاسی و اجتماعی و فرهنگی دورانی که قهرمان هر کتاب در آن به قدرت رسیده، گزارش شده‌است…»

علاوه بر این‌ها، ۹ عنوان از کارهای تاریخی او نزد ناشران در نوبت چاپ است. تیمور لنگ، چنگیز خان، آغامحمدخان قاجار، کریم‌خان زند، امیرکبیر، خواجه نصیرالدین طوسی، ستارخان، قائم‌مقام فراهانی و فردوسی نام‌هایی هستند که او در بخش پژوهش در تاریخ به آن‌ها پرداخته‌است. اما پناهی در میان کارهای متعدد خود به کار بر روی فرهنگ عامه بیش از همه دل بسته و این کار بیشترین جاذبه و خرسندی را برایش داشته‌است. وی هشت کتاب و ده‌ها مقاله، سخنرانی و گفتگوی مطبوعاتی، رادیویی و تلویزیونی پیرامون ترانه‌های ملی، آداب و رسوم، سروده‌های بومی، کارکردهای ترانه ملی در زندگی اجتماعی، هنری و تاریخی مردم، گردآوری، تألیف و توجیه کرده‌است.

ترانه‌های ملی

پناهی سمنانی در فرهنگ عامه بیشتر پیرامون ترانه کار کرده‌است. نخستین کتاب او در این زمینه ترانه‌های ملی ایران نام دارد که در آن گونه‌های متنوع و مختلف و رنگارنگ شعر عامه ایران یک‌جا گرد آورده شده‌است. این پژوهش سپس گسترده شده و کتاب ترانه و ترانه‌سرایی در ایران سامان یافته و انتشارات سروش تاکنون دو بار به چاپ آن اقدام کرده‌است. در فصل‌های چهارده‌گانه این کتاب خاستگاه و ارزش فرهنگی ترانه، جای هنر عامه در ادب رسمی، صورت‌ها و قالب‌های ترانه ملی، تقسیم‌بندی سنتی ترانه، گستره و آفاق مضمون در ترانه، بازی و سرگرمی، سوگ و سرور، کودکانه‌ها و… عنوان‌ها و موضوعات مورد بحث هستند.

در همین زمینه، دو کتاب دیگر با نام‌های تاریخ در ترانه و ترانه‌های دختران حوا از احمد پناهی منتشر شده‌است که موضوعی تازه و جالب دارند. کتاب تاریخ در ترانه گویای این مطلب است که در بازتاب رخدادهای تاریخی، اگر سهم فرهنگ عامه دست کم گرفته شود، خطایی غیرقابل اغماض صورت گرفته‌است. بسیاری از اندیشمندان و متفکران علوم سیاسی و اجتماعی و نویسندگان بزرگ بر آن هستند که پژوهش تاریخی، هرگاه داده‌های فرهنگ بومی را نادیده انگارد، آن پژوهش فاقد اعتبار و اصالت علمی خواهد بود. در حقیقت، هم تاریخ را انبوه توده‌های مردم می‌سازند و پدیده‌های فرهنگی‌اش را هم آنان می‌آفرینند و خواص جامعه و قدرت مداران مصادره‌اش می‌کنند؛ بنابراین، آنچه از تاریخ در فرهنگ عامه روایت می‌شود، با گزارش‌های وقایع نگاران و تاریخ پردازان فرهنگ رسمی که تحت سیطره حکومت‌های وقت می‌نویسند، متفاوت است. این کتاب به رخدادهای سیاسی و اجتماعی مردم ایران از آغاز تا سقوط سلطنت هم توجه دارد. دیگر کتاب مهم احمد پناهی در این زمینه ترانه‌های دختران حوا از ترانه‌هایی سخن می‌گوید که به دلالت مضمون‌شان، توسط زنان سروده شده‌اند و از این منظر ارزش پژوهشی ویژه ای دارند؛ زیرا خالص‌ترین اندیشه‌ها و احساس‌های عاطفی زنان را که به واقع هم غمنامه رنج و ناکامی‌ها و هم حدیث دلدادگی و آرزومندی، هم جلوه‌های شور و نشاط زندگی و هم سلاح مبارزه آنان در نبرد زندگی است، با خود دارد.

گویش‌ها

بخش دیگری از کوشش‌های او در فرهنگ عامه ایران مربوط به گویش‌ها در فرهنگ بومی ایران است که گنجینه‌ای غنی و پربار از هنرهای گوناگون خاصه شعر و موسیقی میان اقوام مختلف ماست. در کتاب فرهنگ سمنانی، پناهی سمنانی نمونه‌های شعر شاعران بومی‌سُرای سمنانی را با ترجمه و آوانوشت آورده‌است و در کتاب دوبیتی‌های بومی‌سُرایان ایران هم نمونه‌های زیبایی از اندیشه‌ها و تفکرات ناب فلسفی، اجتماعی، مذهبی و غنایی سرایندگانی که قالب دوبیتی، که محبوب‌ترین شیوه بیان شاعرانه است، برگزیده‌اند و زبان مادری و بومی خود را در بیان اندیشه‌ها به کار گرفته‌اند، فراهم آورده‌است.

از او به خاطر آثارش تشویق‌ها و تقدیرهای بسیاری شده‌است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

• لوح سپاسی از سوی شورای کتاب کودک به خاطر پیام به جشن ایرانی هانس کریستین آندرسن و اعطای تندیس آندرسن–فروردین ۱۳۸۴
• لوح تقدیر به پاس یک عمر تلاش در جهت اشاعه موسیقی بومی و تعمیق و تلطیف فضای فرهنگی زادگاه خود از سوی پانزدهمین جشنواره موسیقی ذکر و ذاکرین، استان گلستان–اردیبهشت ۱۳۸۴
• دریافت لوح تقدیر از سوی دانشگاه سمنان به خاطر کوشش در شناسایی و پاسداری گویش سمنانی
• لوح سپاس برای ارائه مقاله و شرکت در سومین همایش قومس شناسی
• سپاس‌نامه و تقدیر در آیین آوای دوست
• نکوداشت بیژن ترقی و یادمان علی تجویدی به خاطر تألیف کتاب ترانه و ترانه‌سرایی در ایران–خرداد ۱۳۸۵

در زمینه تاریخ:

1. هارون‌الرشید، مروری بر کارنامهٔ امویان و عباسیان
2. امیر اسماعیل سامانی، فرمانروای بزرگ و عادل
3. فردوسی، سروده‌خوان وحدت و حماسهٔ ملی
4. حسن صباح، چهرۀ شگفت‌انگیز تاریخ
5. چنگیزخان، چهرۀ خون‌ریز تاریخ
6. سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه، تندیس دلیری و استقامت
7. خواجه نصرالدین طوسی، آسمان هنر و آفتاب ایران‌زمین
8. تیمور لنگ، چهرۀ هراس‌انگیز تاریخ
9. شاه اسماعیل صفوی، مرشد سرخ کلاهان
10. شاه عباس کبیر، مرد هزار چهره
11. شاه سلطان حسین، تراژدی ناتوانی حکومت
12. نادرشاه، بازتاب حماسه و فاجعۀ ملی
13. کریم‌خان زند، نیکوترین زمامدار تاریخ ایران
14. لطفعلی‌خان زند، از شاهی تا تباهی
15. آغا محمدخان قاجار، چهرۀ حیله‌گر تاریخ
16. فتحعلی‌شاه قاجار، سقوط در کام استعمار
17. قائم‌مقام فراهانی، چهرهٔ درخشان ادب و سیاست
18. ناصرالدین شاه، فراز و فرود استبداد سنتی در ایران
19. امیرکبیر، تجلی افتخارات ملی
20. مظفرالدین شاه، خودکامه کوچک
21. ستارخان، سردار ملّی و نهضت مشروطه

در زمینه فرهنگ:

1. فرهنگ سمنانی
2. آداب و رسوم مردم سمنان
3. ترانه‌های ملی ایران
4. سیری ترانه و ترانه‌سرایی در ایران
5. تاریخ در ترانه
6. ترانه‌های دختران حوا

در زمینه ادبیات:

1. از دی که گذشت
2. شاعر و پری
3. کار در ادب فارسی، بازتاب کار در شعر شاعران گذشته و معاصر
4. دوبیتی‌های بومی‌سُرایان ایران

.....

• زندگی‌نامه پناهی سمنانی–وب‌گاه آفتاب
• محمداحمد پناهی سمنانی–پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی