Mitropolit beogradski Melentije

Hadži Melentije Stevanović (Birač, kod Zvornika, ili Osat, 1766 — Rača, 27. mart 1824) je bio obnovitelj i arhimandrit manastira Rača, jedan od vođa Prvog srpskog ustanka, vojvoda Sokolske nahije, episkop - izabranik Šabačko-užičke eparhije i namjesnik (zamjenik) beogradskog mitropolita.

Stevanović Nikolajević (po ocu Stevanu i djedu Nikoli) iz roda Milićevića, je rođen 1766. godine. Rođen je u srednjem Podrinju, ali se ne zna tačno da li u Birču, kod Zvornika ili Osatu.

Pismenost je stekao zajedno sa Vukom Stefanovićem Karadžićem u manastiru Tronoša, gdje se kasnije zamonašio i dobio monaško ime Melentije. Sredinom 1794. odlazi na pravoslavni hadžiluk, odnosno hodočašće u Svetu zemlju. Po povratku sa obilaska Hristovog groba sa stečenom gramatom hadžije je 1795. uz pomoć Vaseljenskog patrijarha dobio dopuštenje za susret sa sultanom Selimom Trećim, od koga je tom prilikom tražio dozvolu za obnovu manastira Rača. Hadži Melentije je u Porti tražio da mu se dodijeli manastirsko imanje „od Šarampovine do Granovine, od Granovine do Sokoline, od Sokoline od Šarampovine“, što iznosi 1.600 hektara zemljišta. Po povratku u manastir Tronoša je izabrao dva monaha, Josifa i Isajiu, i sa njima otišao u Raču. Sa sultanovom dozvolom je sa manastirskog imanja iselio janjičare koji su na tameljima porušene crkve izgradili han, te započeo obnovu manastira Rača. Vrata manastirskog hrama je svojeručno napravio 1796. godine.

Prvi srpski ustanak

Bio je organizator Prvog srpskog ustanka u Račanskom kraju od 1804. do 1813, i učesnik borbi na Drini i Podrinju. U ovom kraju je zajedno sa Markom Vasićem (Karamarko Vasić) komandovao srpskom vojskom. Učestvovao je u borbama sa Turcima u Osatu 1804, borbama kod Užica 1805, kod Soko grada na Drini u oktobru 1806, Sikirić skeli (Osat) na Drini 29. septembra 1807, te 12. oktobra 1807. na Drini i Osatu. Zajedno je sa Markom Vasićem, Milanom Obrenovićem, Matejom Nenadovićem i Simom Birčaninom predvodio srpsku vojsku u bici sa Turcima na Lučindan 1808. u Oklecu, Vranjkovini u Osatu, i Pribićevcu kod Srebrenice. Za pobjedu srpskih ustanika nad Turcima u Osatu i na Drini 20. oktobra 1807, ruski izaslanik Rodofinikin ga je zajedno sa protom Metejom Nanadovićem predložio da dobije zlatni duhovni krst. Kada je 1810. kao narodni deputat zajedno sa Milanom Obrenovićem, Božidarom Grujovićem i Matejom Nenadovićem putovao u Carsku Rusiju da traže pomoć za srpske ustanike, odlikovan je od cara lično zlatnim krstom i zlatnim lancem.

Praviteljstvujušči sovjet je hadži Melentija 1810. postavio za namjesnika (zamjenika) beogradskog mitropolita umjesto odbjeglog mitropolita Leontija Lambrovića. Zbog zasluga u ustanku je 1811. imenovan za episkopa šabačke eparhije, ali zbog nastavka borbi sa Turcima nije nikada posvećen. Nakon osmanslijskog pohoda na ustanike 1813, Turci su zapalili manastir Raču i pri tome zaklali kaluđere Isajia i Ignjatija. Hadži Melentije je tom prilikom zajedno sa Karađorđem prešao na teritoriju Austrijskog carstva i nastanio se u manastiru Hopovo na Fruškoj Gori, i boravio u manastirima Feneku, Remeti i Beočinu.

Hadži Melentije se iz Austrijskog carstva najvjerovatnije vratio u Raču 1816, a manastir je drugi put obnovio u periodu od 1818. do 1823. godine.

Preminuo je 27. marta 1824. a sahranjen je u porti manastira Rača.

Spomen-ploča posvećena Hadži Melentiju se nalazi u porti manastira Rača ugrađena u sam zid manastira. Izrađen je od venčačkog bijelog mermera. Ideju za podizanje spomenika je 1924. povodom stogodišnjice smrti Hadži Melentija pokrenuo tadašnji iguman Zaharije Popović (Zdravko Popović (Milekić)). Djelo je rad akademskog slikara i vajara Mihaila Milovanovića iz Užiica, koji je lik Hadži Melentija predstavio po pričanju igumana Zaharija, opisima iz knjiga i srpskoj narodnoj pjesmi „Početak bune protiv dahija“. Mihailo Milovanović je za vrijeme izrade spomenika sa porodicom boravio u manastirskom konaku. Spomenik je otkriven i osvećen u ljeto 1924, a na svečanosti je pristvovao veliki broj stanovnika Račanskog sreza i episkop žički Jefrem Bojović.

• Sto godina crkve u Crvici i razvoj duhovnog života u Osatu, Cvetko Stojkanović, Stefan Co Arsenijević, Bajina Bašta (2009)
• Manastir Rača, Dragutin Stranjaković, Beograd (1930)

• Istorijski arhiv Užice: Istorijska baština ((sh))
• O grbu i barjaku vojvode sokolskoga hadži Milentija Stefanovića ((sh))
• Fotografija: Spomenik Hadži Melentiju ((sh))