Maria Hulewiczowa

Maria Hulewiczowa z domu Kaliska, po pierwszym mężu Hulewicz, po drugim mężu Przymanowska, ps. literacki Maria Brzeska (ur. 30 września 1913 w Wilnie, zm. 15 marca 1978 w Warszawie) – polska działaczka ruchu ludowego, współpracownica i osobista sekretarka Stanisława Mikołajczyka, tłumaczka literatury z języka francuskiego i angielskiego (m.in. powieści Zamczysko w Otranto Horacego Walpole’a i opowiadań Oscara Wilde’a), współautorka scenariusza serialu Czterej pancerni i pies (we współpracy z mężem Januszem Przymanowskim).

Jej ojciec, Henryk Kaliski, był działaczem PPS. Ukończył politechnikę w Liège, w Wilnie pracował w fabryce czekolady Bunimowicza. Matka, Maria Bronisława Sachs, pochodziła z rodziny żydowskiej. Po wybuchu I wojny światowej rodzina przeniosła się do Petersburga, gdzie ojciec znalazł zatrudnienie jako specjalista w Zakładach Putiłowskich. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę wrócili do kraju, zamieszkali w Niechcicach koło Piotrkowa Trybunalskiego.

Otrzymała staranne wykształcenie, studiowała filologię polską na Uniwersytecie Józefa Piłsudskiego w Warszawie oraz równocześnie w Wyższej Szkole Dziennikarskiej. W czasie studiów zaprzyjaźniła się ze Stanisławem Dubois, wstąpiła do OM TUR. Również podczas studiów poznała swojego przyszłego męża, doktora Jana Hulewicza (1907–1980), historyka kultury i oświaty. Ślub wzięli 2 lipca 1934. Po ślubie oboje wyjechali do Paryża, gdzie Jan Hulewicz prowadził badania archiwalne, szukając źródeł do swej pracy habilitacyjnej. W czasie rocznej podróży Maria Hulewiczowa odwiedziła Francję, Belgię, Szwajcarię i Niemcy. Po powrocie zdecydowała się kontynuować studia (przerwane urlopem dziekańskim) na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Za pośrednictwem Stanisława Kota, u którego asystentem był Jan Hulewicz, Maria Hulewiczowa zetknęła się ze środowiskiem ludowców. Mocno zaangażowała się w ruch ludowy. Wstąpiła do Związku Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej „Wici”, rozpoczęła pracę w Sekcji Kobiet Stronnictwa Ludowego. Po wybuchu II wojny światowej Hulewiczowa znalazła się w konspiracyjnym SL „Roch”; współpracowała ze Stanisławem Mierzwą, dzięki któremu została zatrudniona w Radzie Głównej Opiekuńczej w Krakowie. Była także współzałożycielką Ludowego Związku Kobiet. Niezależnie od działalności w ruchu ludowym, w latach 1940–1941 organizowała komplety gimnazjalne i uczyła młodzież.

W 1942 jej rodzice zostali aresztowani przez Niemców: matka została osadzona w getcie, ojca wysłano do Auschwitz, gdzie został zamordowany. Sama Maria Hulewicz, poszukiwana przez Gestapo, zmuszona była opuścić Polskę. W październiku 1942 południowym szlakiem kurierskim wyruszyła na Węgry. Znalazła zatrudnienie w placówce rządu londyńskiego w Budapeszcie. Placówka ta była punktem łączności między Warszawą a Londynem, tamtędy przerzucano podziemną prasę oraz szyfry. Hulewiczowa pracowała początkowo jako maszynistka, następnie sekretarka. Za pracę kurierską Hulewiczowa otrzymała stopień porucznika i została odznaczona Krzyżem Walecznych.

W 1943 Marii Hulewiczowej powierzono zadanie przerzucenia do Londynu – przez Stambuł, Jerozolimę i Kair – 16-letniego Mariana Mikołajczyka (1926–2003), syna prezesa PSL Stanisława. W Londynie Hulewiczowa rozpoczęła pracę w Wydziale Społecznym MSW. Przygotowywała audycje dla radiostacji Świt, opracowywała po angielsku biuletyny informacyjne dla Winstona Churchilla i Franklina Delano Roosevelta.

W Londynie została opublikowana jej książka Through a Woman's Eyes. Life in Poland under the German Occupation (Oczami kobiety. Życie w Polsce pod okupacją niemiecką) pod pseudonimem „Maria Brzeska”. Była to pierwsza relacja w Europie Zachodniej i Ameryce naocznego świadka o sytuacji w okupowanej Polsce. Maria Hulewiczowa organizowała w Londynie także promocje innych publikacji o Polsce wydanych na emigracji, w szczególności Tajne państwo Jana Karskiego.

Po utworzeniu rządu, w którym Stanisław Mikołajczyk objął funkcję wicepremiera oraz ministra rolnictwa i reform rolnych, Maria Hulewicz wróciła do kraju. Została zatrudniona w Prezydium Rady Ministrów na stanowisku radcy, a do jej obowiązków należało prowadzenie sekretariatu wicepremiera Stanisława Mikołajczyka. Zamieszkała razem z nim, była ważną osobą w jego życiu. Według dokumentów Departamentu III SB łączyły ich stosunki intymne.

W 1947, po sfałszowanych wyborach do Sejmu Ustawodawczego, gdy Stanisław Mikołajczyk przestał pełnić funkcje rządowe, Maria Hulewiczowa rozpoczęła pracę w Sekretariacie Generalnym Polskiego Stronnictwa Ludowego.

W październiku 1947 Mikołajczyk potajemnie opuścił Polskę na pokładzie statku Baltavia. Tegoż dnia jego współpracownicy i przyjaciele: Maria Hulewicz, Mieczysław Dąbrowski i Wincenty Bryja podjęli próbę wyruszenia przez Tatry Wysokie – szlakiem kurierskim – do Czechosłowacji i następnie na Zachód. Próba ta zakończyła się niepowodzeniem. Działacze PSL zostali aresztowani na terenie Czechosłowacji i przewiezieni do Warszawy. Przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego zostali potraktowani jako dywersanci i szpiedzy Mikołajczyka.

Wyrokiem z 8 października 1951 skazano ją na 7 lat więzienia z utratą praw na 5 lat i przepadkiem mienia. Po zwolnieniu z więzienia w maju 1954 zamieszkała w Krakowie. W 1959 poznała oficera Wojska Polskiego Janusza Przymanowskiego i po kilku latach wspólnego mieszkania, w 1964, została jego żoną.

Od wyjścia z więzienia była pod stałą obserwacją funkcjonariuszy MBP. Była tego doskonale świadoma, przed zawarciem małżeństwa kontaktowała się z Czesławem Wycechem, ówczesnym marszałkiem Sejmu, z prośbą o dyskretne zasięgnięcie informacji, czy jej osoba nie zaszkodzi w karierze wojskowej Przymanowskiego.

Małżeństwo Marii i Janusza Przymanowskich było bardzo udane. Współpracowali ze sobą także na gruncie zawodowym, Przymanowski nazywał ją „współpartnerką w dyskusjach nad pomysłami i pierwszą czytelniczką” jego twórczości literackiej. Zawodowo Maria Przymanowska zajmowała się tłumaczeniami z angielskiego i francuskiego. Przełożyła m.in. Czarownicę Jules’a Micheleta, opowiadania Upiór rodu Canterville’ów i Zbrodnia lorda Artura Savile Oscara Wilde’a, Zamczysko w Otranto Horace’a Walpole’a czy Klasztor i miłość Charlesa Reade’a.

W latach sześćdziesiątych napisała we współpracy z mężem, na podstawie jego powieści, scenariusz do serialu telewizyjnego Czterej pancerni i pies oraz dwa musicale dla dzieci: Pancerni i pies i Czaromistrze z muzyką Benedykta Konowalskiego.

Zmarła 15 marca 1978. Przyczyną śmierci była nagła choroba nowotworowa. Pochowana na cmentarzu Powązki Wojskowe w Warszawie (kwatera C11-3-10).

W 1999, za sprawą Aleksandry Przymanowskiej, trzeciej żony Janusza, zbiór dokumentów, fotografii i pamiątek z życia Marii Hulewiczowej trafił do Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego.

Wiosną 1978 otrzymała legitymację Zasłużonego Działacza Kultury oraz Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski. Krzyż Walecznych, którym została odznaczona za działalność kurierską, został jej odebrany wyrokiem sądu z 1951 (po roku 1956, gdy stało się to możliwe, Hulewiczowa nie zgodziła się na proces rehabilitacyjny, podobnie jak nie przyjęła zaproponowanego jej odszkodowania za pobyt w więzieniu).

• JanuszJ. Gmitruk JanuszJ., Maria Hulewiczowa: sekretarka Stanisława Mikołajczyka, Warszawa: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, 2010, ISBN 978-83-62171-76-7 .
• Piotr Lipiński. Leć pan na skargę do Churchilla. „Gazeta Wyborcza”, 2001-07-20.