Juan Enríquez

A maioría dos historiadores modernos afirman que frei Juan Enríquez foi fillo do almirante Alfonso Enríquez, e de Juana de Mendoza, aínda que algúns non o mencionan entre os fillos destes últimos, e outros limítanse a afirmar que pertencía á familia dos almirantes de Castela, cargo que naquela época era ocupado pola familia Enríquez. Ademais, era neto por parte paterna de Fadrique Alfonso de Castela, que foi fillo ilexítimo de Afonso XI de Castela e de Leonor de Guzmán e mestre da Orde de Santiago, aínda que se descoñece a identidade da súa avoa paterna. E por parte materna era neto de Pedro González de Mendoza, señor de Hita e Buitrago e mordomo maior do rei Xoán I de Castela, e de Aldonza de Ayala.

Foi irmán, entre outros, de Fadrique Enríquez, almirante de Castela, de Enrique Enríquez de Mendoza, conde de Alba de Liste, e tamén medio irmán de Juan Enríquez, que era fillo ilexítimo do seu pai e tomou parte nalgunhas operacións navais contra os musulmáns, e irmán ou medio irmán de Rodrigo Enríquez, que chegou a ser arcediago de Toro e da catedral de Palencia. E tamén convén sinalar ademais que frei Juan Enríquez estaba emparentado con Pedro Enríquez, que foi bispo de Mondoñedo, con García Enríquez Osorio, que foi bispo de Oviedo e arcebispo de Sevilla, e con Alonso Enríquez de Mendoza, que foi bispo de Coria.

Confesor de Henrique III de Castela e ministro provincial dos franciscanos de Castela (1395-1409)

Retrato imaxinario do rei Henrique III de Castela. José María Rodríguez de Losada. (Concello de León).

Descoñécese a súa data de nacemento. O seu pai, o almirante Alfonso Enríquez, foi membro do Consello Real, adiantado maior do reino de León desde 1402, e almirante de Castela desde 1405, e ao longo da súa vida acumulou, entre outros, os señoríos de Medina de Rioseco, Aguilar de Campo, Torrelobatón, Bolaños de Campos, Villabrágima e Palenzuela, e a familia Enríquez, que estaba emparentada directamente coa realeza castelá, tiña a maior parte do seu patrimonio en terras de Valladolid.

Hai constancia de que en 1395, durante o reinado de Henrique III de Castela, frei Juan Enríquez xa era custodio da Custodia de Toledo e visitador do convento de Santa Clara la Real de Toledo e do de Santa Clara de Guadalaxara, e ese mesmo ano frei Juan e as irmás Inés e Isabel Enríquez, que eran fillas ilexítimas de Henrique II de Castela e abadesas do convento de Santa Clara a Real de Toledo, solicitaron ao Tribunal do Subsidio que devandito convento quedase exento de abonar o tributo do subsidio, e o tribunal, baseándose nunha bula que o papa Clemente VII concedera ao mencionado convento en 1394, fallou a favor do convento e eximiulles do pago de devandito imposto. E algúns autores sinalan que tamén en 1395 frei Juan Enríquez xa era confesor do rei Henrique III de Castela, aínda que erran ao afirmar que era membro da Orde dos Dominicos, xa que hai constancia de que frei Juan, cuxa familia sentía un gran aprecio polos franciscanos, profesou como relixioso nesta última Orde, aínda que se descoñece a data exacta en que o fixo.

O historiadores frei Antonio Daza e frei Matías de Sobremonte afirmaron que frei Juan Enríquez foi a principios do século XV gardián do convento de San Francisco de Valladolid, do mesmo xeito que frei Alonso de Argüello, que chegaría a ser ministro provincial franciscano da provincia de Castela e arcebispo de Zaragoza. Porén, convén sinalar que segundo algúns autores o cargo de gardián do convento de San Francisco de Valladolid levaba aparellado un certo «recoñecemento e prestixio social», e segundo o pai frei Matías de Sobremonte xa desde a Idade Media era un cargo moi estimado que aseguraba ao seu posuidor o ascenso a outras dignidades máis elevadas dentro da Orde dos franciscanos e do resto da Igrexa en xeral.

Durante os reinados de Henrique III e de Xoán II de Castela o monarca contaba con oito confesores, e o seu labor non se limitaba a asesorar o rei en asuntos espirituais, senón tamén en temas políticos, xa que naquela época, como sinalou o historiador Guillermo Fernando Arquero Caballero, a separación entre ambos «estaba moito menos» definida que en épocas posteriores. E a pesar de que a maioría dos confesores reais pertencían á Orde dos Dominicos, houbo tamén frades Xerónimos e franciscanos que ocuparon ese cargo, e hai constancia de que xunto con frei Juan Enríquez tamén foi confesor do rei Henrique III frei Alfonso de Cusanza, que era dominico.

Retrato imaxinario do rei Xoán II de Castela. José María Rodríguez de Losada. (Concello de León).

Ademais, frei Juan Enríquez tivo segundo algúns historiadores «un especial protagonismo» na reforma da Orde franciscana que estaba a ser plenamente apoiada por Coróaa castelá, e semente mantivo unha estreita relación co rei Henrique III de Castela, xa que ademais de ser o seu confesor e membro do seu Consello Real, foi un das testemuñas que estiveron presentes, xunto con frei Fernando de Illescas, que tamén era franciscano e confesor do rei, e Pablo de Santa María, bispo de Cartaxena e chanceler maior de Castela, cando o monarca castelán ditou o seu testamento o día 24 de decembro de 1406, un día antes da súa morte, na cidade de Toledo.

Á morte de Henrique III subiu ao trono o seu fillo, Xoán II de Castela, pero debido á súa curta idade a rexencia do reino quedou en mans da súa nai, a raíña Catarina de Lancaster, e do seu tío, o infante Fernando, que era fillo de Xoán I de Castela e da raíña Leonor de Aragón. Pero hai constancia de que tanto frei Juan Enríquez como frei Fernando de Illescas negáronse a levar a cabo algunhas das últimas vontades consignadas no testamento de Henrique III, alegando que non debían facelo por ir contra a regra dos franciscanos. E hai constancia de que ambos os personaxes estiveron presentes, xunto cos bispos de Sigüenza, Segovia, Ourense, Cuenca, León, Cartaxena, Xaén, Palencia e Salamanca nas Cortes de Segovia de 1407, que se reuniron un ano despois da morte de Henrique III.

Entre 1406 e 1409 frei Juan foi ademais ministro provincial dos franciscanos da provincia de Castela, e viuse obrigado a compaxinar o cargo de confesor do rei co mencionado anteriormente, aínda que debeu ser durante pouco tempo xa que o historiador José Manuel Nieto Soria afirmou que cando en 1406 frei Juan asumiu o cargo de ministro provincial franciscano de Castela frei Alfonso de Alcocer, que tamén era franciscano, substituíulle como confesor real. E cando ese mesmo ano frei Juan tivo necesidade de desprazarse á Corte papal, tivo que solicitar ao pontífice que outro frade lle substituíse no seu cargo de ministro provincial franciscano de Castela e no de visitador das clarisas de Toledo, e o papa Bieito XIII, mediante unha bula emitida o día 1 de setembro de 1406, permitiu que outro relixioso lle substituíse neses cargos a fin de que frei Juan puidese viaxar á Curia papal para resolver o problema que o monarca castelán tiña con esta última por causa do Cisma de Occidente, aínda que hai constancia de que frei Juan continuou sendo o titular de ambos os cargos.

E tamén hai constancia de que durante o tempo en que foi ministro provincial franciscano da provincia de Castela frei Juan Enríquez potenciou a fundación, sobre todo por parte da aristocracia, de novos conventos de franciscanos e clarisas.

Bispo de Lugo (1409-1418)

Fachada principal da catedral de Lugo.

O 3 de xullo de 1409 frei Juan Enríquez foi nomeado bispo de Lugo polo papa Bieito XIII por causa da defunción do anterior titular, frei Juan de Feijoo, que fora frade dominico, e o novo bispo lucense ocupou a sede até o momento da súa defunción, en novembro de 1418. E o historiador Óscar Villarroel González afirmou que no nomeamento de frei Juan Enríquez como bispo de Lugo debeu ser decisivo o apoio da Coroa castelá, xa que o novo prelado fora confesor do rei Henrique III e membro do Consello Real e fora un dos máis estreitos colaboradores do defunto monarca no tocante á reforma dos franciscanos, aínda que tamén debeu influír na súa designación o feito de que no seu testamento, Henrique III solicitase que se rogase ao papa que a frei Juan Enríquez encomendáseselle o goberno dalgunha diocese.

No reino de Castela, como sinalou a historiadora Marta Cendón, era usual que das grandes familias do reino xurdisen un ou varios prelados, como no caso dos Enríquez, ou nos das familias Velasco, Fernández de Córdoba, Guzmán, Pimentel, Acuña, Manrique, Álvarez de Toledo, Sotomayor, Mendoza, Stúñiga, Osorio ou Silva. Ademais, entre 1409 e 1410 frei Juan formou parte esporadicamente do Consello Real, xa que en xullo de 1409 formaba parte do da raíña Catarina de Lancaster e subscribiu xunto a esta última e outros membros do mesmo un documento. Con todo, algúns historiadores afirman que durante a minoría de idade de Xoán II o bispo de Lugo sempre foi partidario do infante Fernando, que chegaría a ser rei de Aragón en 1412 tras o Compromiso de Caspe.

Ao contrario que a maioría dos bispos casteláns, frei Juan Enríquez era partidario, do mesmo xeito que os franciscanos, de enviar unha delegación ao Concilio de Constanza para que nel puidésese pór fin ao Cisma de Occidente, e en 1416 foi un dos partidarios de abandonar o bando do papa Bieito XIII, como xa solicitara o rei Fernando I de Aragón. E o día 8 de xuño de 1417 foi nomeado mediante unha bula papal «conservador dos dereitos e privilexios» das monxas de Santa Clara a Real de Toledo, aínda que esa responsabilidade recaería tamén no deán da catedral de Toledo e en Rodrigo Fernández de Narváez, bispo de Xaén.

Vista xeral da cidade de Toledo.

E no seu testamento, que non chegou até os nosos días, frei Juan Enríquez cedeu boa parte dos seus bens, aínda que outros afirman que lle legou todos os seus bens mobles e raíces, ao convento de Santa Clara a Real de Toledo, que estaba moi vinculado á familia real castelá debido a que dúas fillas ilexítimas de Henrique II profesaran nel como relixiosas achegándolle unha xeneroso dote. E para que o convento puidese utilizar eses bens e dispor deles «canonicamente», a abadesa Inés Enríquez, filla ilexítima de Henrique II, solicitou ao papa que emitise unha bula con ese propósito, xa que o sucesor de frei Juan Enríquez á fronte da diocese de Lugo, Fernando de Palacios, reclamara eses bens e pronunciado unha sentenza de excomuñón contra todos os beneficiarios dos mesmos, aínda que o papa Martiño V encargoulle ao tesoureiro maior da Igrexa de Toledo que lle informase sobre o asunto e resolveu o preito a favor do convento toledano mediante unha bula outorgada en Mantua o día 18 de decembro de 1418.

Frei Juan Enríquez finou en 1418, e a maioría dos historiadores sinalan que foi bispo de Lugo até o ano 1417, é dicir, até un ano antes de falecer, aínda que outros afirman que o foi até 1418. E baseándose en certas probas documentais, algúns autores afirman que a súa morte ocorreu antes do día 28 de novembro dese ano no convento de Santa Clara a Real de Toledo, xa que na bula pola que o papa Martiño V aprobaba a entrega dos bens que o defunto bispo de Lugo outorgara ás clarisas de Toledo afirmábase, literalmente, que o prelado «in earum monasterio defunctus». E convén sinalar que no coro deste convento, onde probablemente sería sepulto frei Juan Enríquez, tamén estaba enterrados baixo catro laxas de lousa negra as irmás Inés e Isabel Enríquez, que foron fillas ilexítimas de Henrique II e abadesas dese convento, Fadrique Enríquez de Castela, que foi duque de Arjona e bisneto de Afonso XI de Castela, e a abadesa Juana Enríquez, que segundo demostrou o historiador Jesús Antonio González Cale era filla ilexítima do conde Alfonso Enríquez e de Inés de Soto e neta do rei Henrique II de Castela, aínda que outros historiadores, baseándose no afirmado por Balbina Martínez Caviró, sinalaron erroneamente que era filla do almirante Alonso Enríquez e de Juana de Mendoza e media irmá por tanto de frei Juan Enríquez, aínda que as conclusións de Martínez Caviró no concernente a esa abadesa foron refutadas por González Calle e por outros autores.

Nun sepulcro de alabastro exento e colocado no centro do coro do convento de Santa Clara a Real de Toledo repousan, segundo a maioría dos historiadores modernos, os restos do bispo frei Juan Enríquez, a pesar de que algúns autores antigos descoñecían a que prelado correspondía este mausoleo. O sepulcro, que segundo algúns autores é unha das obras escultóricas máis destacadas do convento das clarisas de Toledo, era ao principio exento e estaba colocado no centro do coro, aínda que foi posteriormente aloxado nun arcosolio do mesmo recinto ata que a finais do século XX foi devolto ao seu emprazamento orixinal. E tamén consta que debeu ser realizado entre 1409, ano en que frei Juan Enríquez foi nomeado bispo de Lugo, e 1418, en que faleceu, e todos coinciden ao sinalar que debeu ser executado no taller do escultor Ferrand González, que tamén labrou o sepulcro do arcebispo Pedro Tenorio, que se atopa na capela de San Blas da catedral de Toledo.

Sepulcro do arcediago Rodrigo Enríquez, irmán ou medio irmán de frei Juan Enríquez, na catedral de Palencia.

Sobre a tapa do sepulcro está colocada a estatua xacente que representa ao defunto, cuxa cabeza, cuberta cunha mitra que revela a súa condición episcopal, descansa sobre tres almofadas adornadas con motivos xeométricos e vexetais. O defunto aparece portando un báculo e revestido con alba, dalmática, sobrepelliz e casulla, que están esculpidas con tal minuciosidade que segundo algúns autores aproxímanse a «calidades pictóricas patentes», e o xacente leva a modo de cíngulo un cordón franciscano que, ademais de estar colocado sobre o resto das demais pezas litúrxicas, contrasta profundamente con elas debido a que non era costume entre os bispos que as súas estatuas xacentes representásenlles co hábito da súa orde, e no caso deste prelado a súa pertenza á dos franciscanos unicamente é mostrada a través do cordón desa orde, que tamén contribuíu a que este sepulcro fose atribuído a frei Juan Enríquez.

As mans do prelado están cruzadas sobre o seu ventre, estando colocada a man dereita sobre a esquerda, baixo a cal repousa un báculo. E aos pés do bispo aparece un can, como símbolo de fidelidade, que ten a cabeza virada cara ao defunto e o pescozo suxeito cunha cadea. Ademais, no dedo anular da súa man dereita o xacente leva un Anel pastoral, que era un dos atributos máis destacados cando un bispo quedaba consagrado como tal, aínda que tamén era un símbolo da súa autoridade, e na súa man esquerda leva un manípulo que termina nun floco dourado.

Na base do sepulcro están colocados oito leóns e os escudos de armas do bispo, que consistían nun «cuartelado con cruces de brazos iguais en negro sobre branco e castelos en vermello sobre ouro», que tamén está colocado nos laterais do sepulcro correspondentes aos lados da cabeza e dos pés. E segundo algúns autores, eses escudos son idénticos a outros que están colocados no claustro dos Loureiros do convento de Santa Clara a Real de Toledo. Porén, no escudo colocado no lateral correspondente á cabeza do prelado a orde dos cuarteis está alterado, e algúns autores afirman que este escudo non está relacionado cos da familia Enríquez, senón cos da familia Suárez de Toledo e os «doutras liñaxes toledanas».

Bibliografía

Outros artigos

• Diocese de Lugo

Ligazóns externas

• Documentos sobre Juan Enriquez

Predecesor: Juan de Feijoo

Bispo de Lugo 1409 - 1417

Sucesor: Fernando de Palacios