Jan Bartkowski

Jan Bartkowski (ur. 19 listopada 1811 w Prusinowie, zm. 24 listopada 1893 w Paryżu) – żołnierz, oficer powstania listopadowego, kawaler Krzyża Srebrnego Orderu Virtuti Militari, rewolucjonista, działacz emigracyjny, karbonariusz, pamiętnikarz, tłumacz, nauczyciel języków obcych.

Urodził się jako syn Andrzeja Bartkowskiego. Pierwsze nauki pobierał w Kętrzynie w Prusach Wschodnich, następnie w konwikcie XX. Pijarów na Żoliborzu w Warszawie, a od 1829 na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Był członkiem Sprzysiężenia Wysockiego, a także twórcą tajnego kółka spiskowego na uniwersytecie, inwigilowanego m.in. przez Henryka Mackrotta. W jego mieszkaniu na Krakowskim Przedmieściu organizowano tajne narady studentów przed wybuchem powstania – omawiano na nich m.in. plany zabójstwa wielkiego księcia Konstantego. W tym samym mieszkaniu, dnia 13 października 1830 członkowie kółka Bartkowskiego oczekiwali przygotowanego wybuchu powstania narodowego, które jednak ok. godz. 23.00 odwołano.  Brał ponadto Bartkowski udział w produkcji amunicji i „przysposobieniu broni” na potrzeby powstania.  W dniu 12 listopada 1830 został aresztowany (na skutek denuncjacji Franciszka Kruszelnickiego) i osadzony m.in. w więzieniu karmelickim na Lesznie – podczas śledztwa załamał się i złożył zeznania obciążające niektórych akademików. W rezultacie aresztowano kolejnych sprzysiężonych: Ignacego Czernika, Wincentego Gaucza, Ignacego Polańskiego, Anastazego Mazowieckiego, Antoniego Dutkiewicza i Hipolita Mierosławskiego. W przesłuchaniach Bartkowskiego brali udział m.in. pierwszy rektor Uniwersytetu Warszawskiego Wojciech Szweykowski, sekretarz tejże i jednocześnie poeta Kazimierz Brodziński, prof. Adrian Krzyżanowski, kurator UW Maksymilian Fredro (brat Aleksandra), generałowie Aleksander Rożniecki, Stanisław Potocki, Józef Rautenstrauch.

Wolność odzyskał w wyniku wypadków nocy listopadowej. Bezpośrednio po opuszczeniu murów klasztornego więzienia, Bartkowski przyłączył się do ludu szturmującego Arsenał. W kolejnych dniach wstąpił do akademickiej Gwardii Honorowej; był także w oddziale wojskowym wysłanym w grudniu 1830 do Modlina dla zajęcia tamtejszej twierdzy. Następnie służył w 1 Pułku Ułanów, w którym awansował do stopnia podoficerskiego (od 11 kwietnia 1831 w stopniu wachmistrza).

Brał udział w bitwach pod Stoczkiem i Nową Wsią – obie zwycięskie batalie grupa ułanów, w skład której wchodził Bartkowski, uczciła m.in. splądrowaniem piwnicy-winiarni w Kozienicach, własności miejscowego Żyda, i konsumpcją zrabowanego stamtąd alkoholu. W dalszych miesiącach Bartkowski walczył m.in. pod Kurowem (3 marca), uczestniczył w wyprawie gen. Józefa Dwernickiego na Wołyń, brał udział w bitwie pod Boremlem (18–19 kwietnia). Za postawę w tej bitwie został odznaczony przez gen. Józefa Dwernickiego Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (24 kwietnia). Po upadku powstania na Wołyniu przeszedł do Galicji (27 kwietnia), gdzie został internowany – zdołał jednak zbiec i już 3 maja rozpoczął drogę powrotną do Królestwa Polskiego.

Wstąpił następnie do Legii Litewskiej z zamiarem kontynuowana walki – m.in. brał udział w (spóźnionej) wyprawie płk. Samuela Różyckiego na Litwę oraz brawurowym odwrocie korpusu gen. Henryka Dembińskiego z Litwy do Warszawy. 6 sierpnia wyruszył z korpusem gen. Samuela Różyckiego w sandomierskie, jednak szwadron Bartkowskiego nie brał wówczas udziału w większych starciach z Rosjanami.  25 września otrzymał (nieodebrany) awans na podporucznika. Dwa dni później przeszedł ponownie do Galicji i udał się – przez Słowację, Węgry, Wiedeń, Czechy i Prusy – na emigrację do Europy zachodniej.

Był poszukiwany przez władze carskie za udział w powstaniu i plany zamachu na życie wielkiego księcia Konstantego. Ciążył na nim wydany zaocznie (13 lutego 1832) wyrok śmierci, zamieniony następnie (16 września 1834) na wieczną banicję. Jego majątek uległ konfiskacie.

We Francji. Nieudane wyprawy do Frankfurtu i Sabaudii

Do Francji przybył wiosną 1832 r. – należał początkowo do zakładu emigracji w Bourges, następnie przeniósł się do Dijon (w październiku 1832), gdzie podjął na nowo studia prawnicze (wkrótce przerwane z powodu choroby) oraz wstąpił do związku węglarskiego. 9 kwietnia 1833 wyruszył z 41-osobowym oddziałem Polaków z Dijon w kierunku Frankfurtu nad Menem, by połączyć się z planowaną tam rewolucją – wyprawa okazała się jednak spóźniona: jeszcze przed przekroczeniem granicy dotarła do oddziału Bartkowskiego informacja kpt. Feliksa Nowosielskiego o fiasku rewolucji (atak kilkudziesięciu spiskowców na główny odwach we Frankfurcie, w dniu 4 kwietnia, został niemal natychmiast odparty; lud niemiecki, pomimo wielokrotnych nawoływań, nie połączył się z konspiratorami).

Na wieść o niepowodzeniu zrywu w Niemczech, grupa Bartkowskiego skierowała się do Szwajcarii (powrót w głąb Francji był w tym momencie niemożliwy), gdzie większość uczestników wyprawy pozostała jeszcze przez kilka miesięcy. 3 sierpnia 1833 Bartkowski, wraz z towarzyszami, wyruszył do kantonu bazylejskiego, aby wesprzeć demokratów z Liestal w ich walce z konserwatystami o władzę w mieście, jednak tym razem demokraci odnieśli zwycięstwo jeszcze przed przybyciem grupy Bartkowskiego.

W połowie 1833 grupy karbonarskie podjęły przygotowania do wyprawy zbrojnej do Sabaudii w celu wywołania rewolucji w krajach włoskich – a w dalszej perspektywie, zjednoczenia i  wyzwolenia Włoch spod panowania austriackiego. Była to inicjatywa emigrantów włoskich w Szwajcarii, którzy działali w porozumieniu z emigrantami polskimi, m.in. z grupą Bartkowskiego. Na podstawie układów z 27 listopada 1833Polacy zobowiązali się wziąć udział w „wyprawie sabaudzkiej” (a po wyzwoleniu Italii Włosi mieli włączyć się do walki o wolność Polski). Kompania pod dowództwem Leona Jabłońskiego, w skład której wchodził Bartkowski, wyruszyła na początku stycznia 1834 do Nyon nad Jeziorem Genewskim, gdzie miała oczekiwać dalszych rozkazów. W połowie stycznia w Nyon znajdowało się 90 polskich uczestników wyprawy. Byli oni w tym czasie dogłębnie inwigilowani przez tajnych agentów policji francuskiej, austriackiej i piemonckiej. Próbę wkroczenia do Sabaudii oddział Bartkowskiego podjął z początkiem lutego. W trakcie przeprawy przez jezioro zostali jednak aresztowani i osadzeni na zamku w Rolle, następnie w Cossonay, Payerne i na zamku w Avenches (18 lutego). Szeroka opinia publiczna oraz prasa szwajcarska sprzyjała w tym okresie więzionym Polakom, co pozwoliło uchronić ich przed dotkliwszymi represjami. Ostatecznie żołnierzy oddziału Bartkowskiego przyjęto z powrotem na terenie kantonu berneńskiego, a następnie – z obawy przed ich udziałem w kolejnych potencjalnych rewolucjach – wydano im paszporty na wyjazd do Anglii (pod koniec kwietnia 1834).

W Wielkiej Brytanii i Irlandii

Pierwsze miesiące pobytu w Anglii Bartkowski spędził w Londynie, gdzie m.in. w mieszkaniu Kazimierza Aleksandra Pułaskiego brał udział w naradach dotyczących prób zjednoczenia emigracji polskiej w Anglii (w sierpniu 1834 liczba emigrantów polistopadowych w Wielkiej Brytanii sięgała ok. 330–400 osób). Od sierpnia 1834 Bartkowski przebywał w Edynburgu, później w Dublinie i Londonderry w Irlandii Północnej. Pracował jako nauczyciel języka niemieckiego i francuskiego (w poszukiwaniu zatrudnienia wspierał go m.in. angielski arystokrata i polonofil – Dudley C. Stuart); pobierał ponadto zasiłek od rządu brytyjskiego, a także okazjonalnie pracował jako tłumacz.

Polityka

W sporach politycznych stał w opozycji do obozu ks. Adama Jerzego Czartoryskiego, jednak w roku 1846 uznał jego przywództwo; prezentował umiarkowanie postępowe i republikańskie poglądy polityczne, jednocześnie krytykował Towarzystwo Demokratyczne Polskie za nadmierny radykalizm; nie podzielał także postulatów reformy agrarnej głoszonych przez Gromady Ludu Polskiego. Należał do Towarzystwa Wzajemnego Oświecenia, a także do Grona Historycznego Polskiego w Anglii (od 1841) i Ogółu Emigracji Polskiej w Londynie (1843).

16 lipca 1844 złożył podpis pod oświadczeniem potępiającym Rosję i złożył przysięgę prowadzenia walki aż do odzyskania przez Polskę niepodległości. Brał udział w wypadkach Wiosny Ludów w Europie zachodniej (1848); bezskutecznie usiłował przedostać się do ogarniętej powstaniem Wielkopolski.

Powrót do Francji i ostatnie lata życia

Osiadł ponownie w Dijon, gdzie został nauczycielem języka angielskiego, a także członkiem Towarzystwa Literackiego Polskiego (zał. 29 XI 1845), dla którego pisał m.in. rozprawy dotyczące języków obcych. W charakterze nauczyciela pracował w liceum w Montpellier (1856), Metzu (1858), Nancy (1864) i Paryżu. Od roku 1858 był członkiem Towarzystwa Historyczno-Literackiego; od 1864 – Stowarzyszenia Podatkowego, a następnie wiceprezesem tegoż. Od roku 1872 otrzymywał fundusze za posiadanie Krzyża Srebrnego. W ostatnich latach przewodził uroczystościom narodowym polskim w Anglii. Był wiceprezesem charytatywnej instytucji Czci i Chleba oraz honorowym członkiem Koła Batignolczyków. W 1872 otrzymał także tytuł Officier de l’Académie, a w 1888 – Officier de l’Instruction Publique.

Na emigracji spisał Wspomnienia z powstania 1831 i pierwszych lat emigracji (wyd. Lwów 1898). Sporządził ponadto dwutomowy wykaz dat zgonów emigrantów polskich na podstawie gromadzonych nekrologów, wydany następnie w opracowaniu Lucjana Krawca jako tzw. Cmentarzyk.

Dnia 26 czerwca 1838, w katedrze św. Kolumby w Londonderry, Jan Bartkowski poślubił angielską guwernantkę – Emmę Platt, zwaną przez niego „Bogdanką”, którą poznał bliżej przy okazji dawanych jej lekcji językowych. Uroczystości przewodniczył archidiakon Londonderry, autor hymnów i dzieł teologicznych – John Samuel Bewley Monsell. Małżeństwo Jana i Emmy doczekało się czwórki dzieci: Amelii i Wandy (bliźniaczki urodzone 15 IV 1839), Klaudii oraz Jana. Miał także Bartkowski siostry.

W lutym 1834, w trakcie eskorty rewolucjonistów z Payerne do Avenches w Szwajcarii, Bartkowski został wyzwany na pojedynek przez Niemca, zwanego "Rothbardem". Bartkowski przyjął wyzwanie, jednak do pojedynku nie doszło, gdyż "Rothbard" nie stawił się w wyznaczonym miejscu i czasie. Bartkowski brał także udział w jeszcze innym (bezkrwawym) pojedynku.

Zmarł 24 listopada 1893 w Paryżu. Został pochowany na cmentarzu Père-Lachaise.