H.J.J.M. van der Merwe

Henderik Johannes Jan Matthys van der Merwe (27 Oktober 1913 – 25 Februarie 1974)was 'n Afrikaanse taalkundige en die eerste lid van die doseerpersoneel van die departement Afrikaans aan die Universiteit van Suid-Afrika.

Van der Merwe is gebore op 27 Oktober 1913 op Morgenzon in die Oos-Transvaal.

Hy het in 1931 gematrikuleer aan die Standertonse Hoërskool. Die B.A. het hy in 1936 behaal onder die Universiteit van Suid-Afrika wat destyds slegs 'n eksaminerende liggaam was. Die jaar daarop het hy die Transvaalse Onderwysdiploma behaal aan die Pretoriase Normaalkollege.

Terwyl hy in die onderwys gestaan het, het hy verder studeer aan die Universiteit van Pretoria. Onder leiding van die taalkundige en fonetikus prof. T.H. le Roux het hy die M.A. in 1943 en die D.Litt et Phil. in 1945 behaal. Tydens sy doktorsgraadstudie was hy dosent in waarnemende hoedanigheid aan die onderwyskollege in Pretoria, na verskeie jare as onderwyser aan die Central Junior High School (Staatsmodelskool) in dieselfde gebou in Van der Waltstraat (vandag Lilian Ngoyistraat 331) waaruit die jong Winston Churchill gedurende die Anglo-Boereoorlog ontsnap het.

Hy het op 4 Julie 1942 in die huwelik getree met Winnie (née De Klerk) wie se bystand 'n baie groot faktor in sy lewe was.

In Julie 1946 het hy een van die eerste dosente aan die Universiteit van Suid-Afrika geword met sy aanstelling as senior lektor en hoof van die departement Afrikaans en Nederlands. Die skepping van professorate sou die status van die afdeling Eksterne Studie aan Unisa aanmerklik verhoog het, maar ten spyte van die aandrang van die dosente se kant, het die verteenwoordigers van ander universiteite in raad en senaat sterk teenkanting gebied. Tog is in 1954 veertien professorate ingestel, waarvan nege onmiddellik gevul is. Ses van hulle was onder die eerste lektore van 1946 en vroeg 1947 – waarvan Van der Merwe een was. In 1954 is hy sodoende bevorder tot die leerstoel vir Afrikaanse, Nederlandse en Germaanse Filologie. Gedurende sy verbintenis met hierdie departement het hy die studentetal sien groei van 250 tot 4 000. Voorts het hy gedien in talle komitees van die senaat; meermale as dekaan van die fakulteit lettere, en as lid van die universiteitsraad. Hy was ook raadslid van die Universiteite van Wes-Kaapland en Durban-Westville.

In 1959 het hy en sy eggenote 'n uitgebreide reis deur Afrika en Europa onderneem. Hiervan het hy verslag gedoen in 'n gereelde weeklikse radiorubriek Gebeure in Afrika. Gedurende 1962 het hulle op uitnodiging van 'n Afrikaanse Sondagkoerant weer 'n reis van drie maande deur Afrika onderneem.

Uit sy Afrikareise het publikasies voortgevloei soos

• Belgies-Kongo: 'n sosio-linguistiese studie (1960)
• Gebeure in Afrika : vyf-en-veertig radiopraatjies (1961)
• Segregeer of sterf: 'n diepdringende beligting van ons blank-nieblank-verhoudinge teen die agtergrondsituasie van kontak, integrasie en/of segregasie van die kleurgroepe (1961)
• Swart Afrika – waarheen? (1964).

Onder die kultuurverdrag tussen Suid-Afrika en België is hy op uitnodiging gedurende 1966 na België en Nederland waar hy lesings aan etlike universiteite gelewer het.

Hy was ook lid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns en van dié liggaam se Taalkommissie. Daarbenewens was hy lid van die Maatschappij voor Taal en Letteren in Leiden en ook van die Koninklijke Zuid-Nederlandse Maatschappij voor Taal, Letteren en Geschiedenis.

Onder sy leiding is 'n taalkongres in 1965 aan die Universiteit van Suid-Afrika gereël wat gelei het tot die stigting van die Linguistiese Vereniging van Suid-Afrika in 1968. Hy was voorsitter van hierdie vereniging en redakteur van sy spreekbuis, Taalfasette, tot met sy skielike afsterwe op 25 Februarie 1974.

In 1976 word 'n gedenkbundel aan hom (postuum) opgedra, onder redaksie van W.J. de Klerk en F.A. Ponelis.

Benewens sy bydraes in koerant- en radiorubrieke is sy nalatenskap aan die Suid-Afrikaanse taalkunde die volgende:

1951

An introduction to Afrikaans (leerboek vir nie-Afrikaanstaliges met platekursus oor die uitspraak van Afrikaans). Kaapstad: Balkema.

(Red.) Lanseloet van Denemerken. Van stamverwante bodem 14. Pretoria: Van Schaik.

Afrikaanse taalkwessies. Pretoria: Van Schaik. Tweede en derde gewysigde en uitgebreide druk 1956, 1958; vierde druk 1960; vyfde druk onder ander titel in 1965.

1955

Taalfunksie en spellingvorm. Pretoria: Van Schaik.

1956

(Red.) Mariken van Nieumeghen.Van stamverwante bodem 15. Pretoria: Van Schaik.

1958

(Red.) Scheepsjournaal ende Daghregister. Pretoria: Van Schaik. Gewysig en uitgebrei 1964, 1966.

(Red.) Aspek as uitdrukkingsmiddel van handeling. Mededelings B7. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika.

Die prioriteit van die Kaapse teks van Jan van Riebeeck se Daghregister. Mededelings C3. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika.

1960

Die tweeklanke en verkleinwoorde by Van Riebeeck. Tydskrif vir Wetenskap en Kuns 20(1):9-26.

1963

(Red.) Inleiding tot die Taalkunde. Pretoria: Van Schaik. Tweede, hersiene druk 1964; derde, gewysigde druk 1969.

1964

(Red.) Studierigtings in die Taalkunde. Pretoria: Van Schaik.

1965

Goties: kommentaar en annotasies. Handboekreeks 2. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika.

Die korrekte woord. Pretoria: Van Schaik. Vyfde, gewysigde druk van Afrikaanse taalkwessies 1951.

1968

(Red.) Patriot-woordeboek. Patriotvereniging vir Afrikaanse teksuitgawes 3. Pretoria: Van Schaik vir die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns.

(Red.) Afrikaans – sy aard en ontwikkeling. Pretoria: Van Schaik.

1969

Lees- en skryftekens. Afrikaanse taalmonografieë 3. Kaapstad: Nasou.

1970, 1971

(Red.) Afrikaans vir st. 6-10; moedertaal. Kaapstad: Nasou.

1971

Vroeë Afrikaanse Woordelyste. Patriotvereniging vir Afrikaanse teksuitgawes 5. Pretoria: Van Schaik vir die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns.

1973

Met O. J. E. Burm as mederedakteur. Van den Vos Reynaerde. Pretoria: Van Schaik.

1965–1973

(Red.) Taalfasette I-XVII. Pretoria: Van Schaik.

Ten tye van sy dood was hy besig om 'n sinoniemwoordeboek van Afrikaans op te stel.

Van der Merwe het ook die boek Die psigologie van die onderwyser : 'n studie in verband met beroepseleksie geskryf in 1961.

• De Klerk, W.J. & Ponelis, F.A. (reds.) 1976. Gedenkbundel H.J.J.M. van der Merwe. Pretoria: J.L. van Schaik, bl. 163 – 166. ISBN 0-627-00367-2.