Tusia Fuks

Tusia (Mała Touba) Fuks ps. „Marta”, „Tuszka”, „Tusia” (ur. 4 lutego 1925 w Tomaszowie Mazowieckim, zm. 19 marca 1943 w Płaszowie) – działaczka ruchu młodzieżowego „Akiwa”, członkini organizacji „Frajhajt”, ofiara terroru hitlerowskiego.

Urodziła się w zamożnej rodzinie mieszczańskiej żydowskiego pochodzenia. Była córką Beniamina Lajzera Fuksa (1895-1942), przedsiębiorcy i działacza syjonistycznego, i Racheli z Offmanów. Rodzina mieszkała w Tomaszowie Mazowieckim przy ul. św. Antoniego 8 (m. 7) i utrzymywała się z kuśnierstwa.

Uczęszczała wraz z młodszą siostrą Perlą do 8-klasowego Prywatnego Gimnazjum Żeńskiego Anny Wajkselfiszowej. W szkole zaznajomiła się z ruchem młodzieżowym „Akiwa”, który był szeroko propagowany także przez środowisko miejscowych nauczycieli. W 1938 i 1939 uczestniczyła w letnich obozach szkoleniowych, organizowanych przez działaczy „Akiwy”.

W 1940 po utworzeniu getta tomaszowskiego rozpoczęła tajne nauczanie, potem zaangażowała się w działalność konspiracyjną (rodzina Fuksów została zmuszona do przesiedlenia 14 grudnia 1940 na ul. Krzyżową 24 m. 1, a 18 sierpnia 1942 na ul. Wieczność (Bielitzerstrasse), obecnie J. Słowackiego 38 m. 2). Organizowała pomoc dla biednych i chorych. Uczestniczyła w tajnym nauczaniu. Wiosną 1941 zorganizowała 12-osobowy oddział ruchu oporu, oparty na członkach organizacji skautowej „Akiwy”. Kilkakrotnie jeździła do Krakowa nawiązując kontakt z tamtejszym żydowskim ruchem oporu. Organizowała fałszywe dokumenty, umożliwiające poruszanie się po aryjskiej stronie. Rozprowadzała nielegalne druki antyhitlerowskie. Opowiadała się za przystąpieniem do walki zbrojnej. W 1942 po pierwszym akcjach zmierzających do likwidacji małych gett na terenie Generalnego Gubernatorstwa Tusia Fuks zawiadomiła członków „Akiwy” i tomaszowski Judenrat o eksterminacji wywożonych Żydów. Przeniosła się nielegalnie do getta krakowskiego wraz z Haliną Rubinek (1924-1943), ps. „Hela”, „Helena”. Pospołu z innymi członkami tomaszowskiej organizacji konspiracyjnej przewiozła do Krakowa ukrytą broń. Tam działała w żydowskiej organizacji zbrojnej „Frajhajt”. Prawdopodobnie przeszła przeszkolenie we wsi Kopaliny pomiędzy Bochnią i Wiśniczem. Uczestniczyła w misjach aprowizacyjnych, w zdobywaniu broni i w działaniach zbrojnych. 22 grudnia 1942 brała udział w szeroko zakrojonej akcji odwetowej przeciwko oficerom niemieckim stacjonującym w Krakowie (atak na kawiarnię „Cyganeria”).

Została aresztowana na skutek denuncjacji. Rozstrzelana przez nazistów 19 marca 1943 w Płaszowie.

• Gusta Dawidsohn-Draengerowa, Pamiętnik Justyny, Kraków 1949, s. 100-101, 116.
• Gideon Greif, The Tomaszow-Maz Heroines who Fought in the Jewish Underground in Kraków Ghetto, [w:] Beniamin Yaari-Wald (red.), In the Memory of the Victim of the Holocaust: 50 years to the murder of the Jews of the community Tomaszow Mazowiecki, Tel Aviv 1993, s. 8-14.
• Zenon Neumark, Jawnie w ukryciu. Niezwykłe losy młodego uciekiniera z hitlerowskiego obozu, Warszawa 2008, s. 30, 33-34.
• Dariusz R. Potocki, Kto jest kim? Tomaszowianie końca XX wieku, Tomaszów Mazowiecki 2000, s. 3;
• Krzysztof Tomasz Witczak, Słownik biograficzny Żydów tomaszowskich, Łódź – Tomaszów Mazowiecki 2010, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, ​ISBN 978-83-7525-358-0​, s. 96-97.
• Beniamin Yaari (red.), Tomaszów-Maz. 1943-2004. Pamięci Żydów zamordowanych w Lesie Czółna, Holon 2004, s. 23 (tu, Tusia Fuks).
• Krzysztof Żmudzin, Żyć, jak podpowie Bóg/To live as we have been commanded by God, [w:] Beniamin Yaari-Wald (red.), Cmentarz Żydowski Szydłowiec. Lista nagrobków zarejestrowanych/The Jewish Cemetery of Szydłowiec. List of the Gravestones documented, Holon 2000, s. 147-148 (tu, Czesia Fuks).

• Tomaszowska grupa Akiwy w sierpniu 1942 przy ul. Krzyżowej. Tusia Fuks jest piątą osobą (i drugą dziewczyną) stojącą w górnym rzędzie po lewej stronie.