Quick Facts
Biography
Нэгумэ Шорэ (1794 жэпуэгъуэм и 5 — 1844 мэкъуауэгъуэм и 10) — Нэгумэхьэблэм къэхъуа Джэц и псыхъуэм дэтам Псыхуабэм и пэмыжыжьу. И адэм и адэшхуэр абдзэххэм ящыщт, лъэпкъым къыхэкӀауэ Къэбэрдейм дэтӀысхьат, ӀэнатӀэпӀашъхьэ пщы-уэркъ зэрахьу.
Биографиэ
Шорэ и адэ Нэгумэ Бэчмырзэ къызыхэкIар уэркъ унэгъуэт. Шорэ Дагъыстан щыщ къуаджэу Эндери дэт мэдрысым щеджа, дэгъу къыухат ар. Абы иужкlэ якъуаджэ тIэкIурэ ефэндыу щылэжьа. Ауэ дин IохущIэныр IэкIыб ишъри, научнэ гъэсэныгъэм зырита. Шорэм хьарапыбзэр, тыркубзэр, персыбзэр, ягъунэгъу лъэпкъхэм ябзэ ишъэт. ЛъэныкъуабэхэмкIэ шъэныгъэу къыIэкIэхьаэхэм кIэлэ нэжгъурым диным итэрэзыгъэкIэ игу щэч къырагъэхьа. «Адыгэ народым иисторие» жхуиIэр тхылъу нэужым итхам уеджэ зыхъукIэ наху къыпфэхъу ислъам диным щIулъэгъу куу зэрхуримыIар. А тхылъым щыкIегъэтхъы мафIэрэ джатэрэкIэ адыгэмэ ислъам диныр зэрырагъэштар, тхьамышкIагъу лъэпкъым къыхуихьахэр.
Тыркуе лъэныкъом нахъри Урысей лъэныкъуэр нахъ тэрэзу илъытэт Нэгумэм. Урысыбзэр, урыс литературэр ищIэным кIэнэцIт. АршъхьакIэ къэкIыни, илъэпкъы тхэныр, научнэ шъэныгъэхэр IэкIигъэхьаным игугъэ зыдиIыгъа. Ар къыбдэхъуным шъхьакlэ еджапIэ укIэхьан хуэя, ауэ Шорэм ахуэдэ амал иIакъым. Амал закъу щыIар урысыдзэм хэхьаныра. Апхэду, 1818-рэ илъэсым Шорэр урысыдзэм къулыкъу щихьынэу хэхьэ. Урысыбзэр Шорэм псынкIэу зегъашъэ.
Бзэр зэришъэрэм ишIуагъэкIэ Кавказскэ линием игупчэ штабы зэдзэкIакIоу, нэужым а 1-рэ Волжскэ къэзэкъ полкым итхакIоу IэнатIэхэр зэрихьагъ. Нэгумэм ыбгъэгу хьазырхэр къытепшIыкIутIукIы, ибгырыпхы сэшхор, къамэр, шхонкIэкIыр пышIагъэх, игъогурыкIо Iалъмэкъы тхылъхэр, тетрадхэр дэлъых. Дзэ къулыкъоу ышIэрэм дакIоу еджэ, матхэ, пшъы ымышIэу ишIэныгъэ хегъахъо... Аузэ, еджэкIо чIыпIэу зэрытым екIышъ, егъэджакIо мэхъу — аманаткIэ атыгъэ адыгэ кIэлэцIыкIухэу Нальчикы дэсхэр ригъэджэнхэу дзэпащэхэм 1828-рэ илъэсым Шорэр агъакIо. Ащ бэрэ Iоф щимышIагъэу Петербургы дэтыгъэ Кавказ-къушъхьэчIэсхэр зыхэт полуэскадроным 1830-рэ илъэсым Нэгумэр агъэкIожьы, 1835-рэ илъэсым нэс ащ дзэ къулыкъур щехьы. Кавалерием ипоручикыцIэр иIэу 1835-рэ илъэсым ар Тифлисы агъакIо...
Дзэ къулыкъур, IофшIэн зэфэшъхьафхэр — бэ пэкIэкIыгъэр Нэгумэ Шорэм. Ау сыд зешIи, школ къызэIуихынышъ еджэныгъэ-гъэсэныгъэм игъогу илъэпкъ зэрэтыригъэуцоным игугъэ ин ышъхьэ икIэу къыхэкIыгъэп. Ар алъапс адыгэ алфавитэу зэхигъэуцуа-гъэм, «Начальные правила адыгейской грамматики», «Черкесские предания», «История адыгейского народа» зыфиIорэ тхыгъэшхохэу Нэгумэм ышIыгъэхэм. Ау иморадхэр къыдэхъуныр Нэгумэм инасыпы къыхьыгъэп. Итхыгъэхэр ыIыгъэу Петербургы Академием кIуагъэу зыми джыри IукIэгъу имыфагъэу сымэджэ хьылъэ хъугъэ, июным и 10-м (22-м) 1844-рэ илъэсым Нэгумэр лIагъэ.
Нэгумэм иIофшIагъэмэ ащыщхэр ар зэлIэ ужым хаутыгъэх, ау янахьыбэр Iэпэрытхыхэу, ныкъотхыхэу къэнагъэх. Нэгумэм итхыгъэу зыдэщыIэр амышIэу илъэси 100-м ехъу щылъыгъэу къагъотыжьыгъэ грамматикэм мэхьанэшхо дэдэ иI адыгабзэм ибзэхабзэхэр зэгъэшIэнымкIэ.
Тэ тилъэхъанэ Iофы бэкIае ашIагъ Нэгумэ Шорэм инаучнэ лэ-жьыгъэхэр цIыфэу зыфитхыгъэхэм алъыгъэIэсыгъэнымкIэ. Адыгэм итарихъ зэгъэшIэгъэнымкIэ «Адыгэ народым иисторие» зыфиIоу
Нэгумэ Шорэм ытхыгъэу зэрепэсыгъэу уасэ зыфэ-шIыгъуаер урысыбзэкIи къэбэртэябзэкIи 1958-рэ илъэсым Нальчикы къыщыдэкIыжьыгъ, бзэшIэныгъэмкIэ Iофэу Нэгумэм ышIагъэхэр тхылъитIу хъухэу «Филологические труды» ацIэу (апэрэр — 1956-рэ илъэсым, ятIонэрэр — 1959-рэ илъэсым) Нальчикы къыщыдэкIыгъэх.