Karol Zaleski

Karol Zaleski herbu Jelita (ur. 1 września 1856 w Mikuliczynie, zm. 20 lutego 1941 w Sanoku) – polski higienista i internista, doktor wszech nauk lekarskich, lekarz miejski w Sanoku, działacz społeczny, przyrodnik, esteta.

Karol Zaleski wywodził się z rodziny Zaleskich, pierwotnie pochodzącej z Mikuliczyna nad Prutem. Urodził się 1 września 1856 w Mikuliczynie jako syn Ludwika (powstaniec listopadowy, właściciel folwarku, naczelnik gminy jednostkowej) i Elżbiety z domu Kucharskiej (dwoje jego rodzeństwa zmarło w dzieciństwie).

Uczył się w C. K. Gimnazjum w Stanisławowie, gdzie w 1877 ukończył z wynikiem celującym VIII klasę i zdał chlubnie egzamin dojrzałości (w jego klasie byli m.in. Jan Hanusz, Franciszek Majchrowicz, Józef Wiczkowski). Studiował na Wydziale Wszechnauk Lekarskich Uniwersytetu Jagiellońskiego, który ukończył 3 kwietnia 1884 otrzymując dyplom lekarza i tytuł doktora wszechnauk lekarskich. Podczas studiów działał w Bratniej Pomocy, współtworzył Kółko Filodemów. Był członkiem założycielem Towarzystwa Szkoły Ludowej, tworzył krakowskie koło TSL. Otrzymał stopień sekundariusza I klasy w wiedeńskim szpitalu Krankenanstalt Rudolfstiftung. Został specjalistą higieny i chorób wewnętrznych. Specjalizował się w klinikach w Wiedniu.

Jeszcze podczas studiów odwiedził Sanok i przebywając na placu św. Jana rozważał, że mógłby tam osiąść i żyć. Później, wybierając miejsce swojej pracy zdecydował się na Sanok, przybywając do miasta w czerwcu 1886. Przed przyjazdem ożenił się pod koniec 1886 we Lwowie z Wilhelminą Leixer (1859–1912, pochodząca ze Stanisławowa nauczycielka szkół wydziałowych żeńskich, działaczka ruchu abstynenckiego i przeciwalkoholowego i Towarzystwa św. Wincentego à Paulo). Po osiedleniu w Sanoku zrealizował plan zamieszkania w zaplanowanym wcześniej miejscu. Dom, zwany Willą Zaleskich, został wybudowany w latach 1896–1910 (projekt wykonał w 1894 architekt miejski, inż. Władysław Beksiński, a drugim projektantem był Wilhelm Szomek). W zamyśle doktora Zaleskiego rodowa siedziba miała nawiązywać architektonicznie do pałaców weneckich. Była została określona także „Sokolim Gniazdem” z uwagi na umiejscowienie tuż nad 40-metrową skarpą. Na początku stycznia 1895 dr Zaleski ofiarował 1050 m² ziemi pod budynek kolonii wakacyjnej w rodzinnym Mikuliczynie.

W Sanoku doktor Zaleski prowadził praktykę lekarską . Od 1887 był lekarzem w służbie zdrowia w utworzonym w tym roku C. K. Sądzie Obwodowym w Sanoku. Na przełomie XIX/XX wieku pełnił funkcje lekarza w więzieniu w Sanoku i rzeczoznawcy w służbie zdrowia przy Sądzie Obwodowym w Sanoku]. W 1888 zachorował na tyfus plamisty, którego epidemia trwała w więzieniu, jednak wyzdrowiał z uwagi na łagodny przebieg choroby. Sprawował stanowisko lekarza kontraktowego w c.k. jednostce wojskowej w Olchowcach. Był lekarzem oddziału w Sanoku Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń w Krakowie (do ok. 1906). Był członkiem oddziału Towarzystwa Lekarzy Galicyjskich w Sanoku. W sierpniu 1905 został wybrany zastępcą członka Izby Lekarskiej Zachodnio-Galicyjskiej z okręgu Sanok-Brzozów-Lisko-Dobromil, Ludwika Ćwiklicera, wybranego na kolejne trzechlecie, a w 1912 zasiadł w ILZG. Był członkiem komisji zdrowotnej Rady Powiatu Sanockiego.

Został kierownikiem służby sanitarnej (samarytanin) w Sanockiej Chorągwi Drużyn Bartoszowych, założonej 3 sierpnia 1911. W czasie I wojny światowej w charakterze zastępcy lekarza miejskiego działał jako lekarz choleryczny i pracował jako jedyny lekarz dla ludności. W 1918 wraz z innymi osobistościami miejskimi (jako przewodniczący Wojciech Ślączka oraz m.in. Adam Pytel, Feliks Giela, Jan Rajchel, Paweł Biedka oraz wojskowi kpt. Antoni Kurka i kpt. Franciszek Stok) funkcjonował w ramach powołanego 20 października 1918 Komitetu Samoobrony Narodowej, który 31 października/1 listopada 1918 dokonał bez walk przejęcia władzy w Sanoku. Od marca 1919 do 1939 przez cały okres II Rzeczypospolitej sprawował stanowisko lekarza miejskiego w Sanoku (formalnie był kierownikiem Wydziału Sanitarnego magistratu w Sanoku). Pracował w sanockim Szpitalu Powiatowym. Ponadto uczył higieny i biologii w sanockich szkołach: Miejskim Prywatnym Seminarium Nauczycielskim Żeńskim oraz w Szkole Handlowej.

Był radnym miejskim: wybrany w 1907, w 1910, 1914, w 1912 w nowej radzie po przyłączeniu do Sanoka gminy Posada Sanocka, radnym pierwszej powojennej kadencji od 1919, w 1929. Działał w Komisji Sanitarno-Wodociągowej.

Był działaczem społecznym na wielu polach. Podczas pobytu w Wiedniu był członkiem zarządu Polskiego Stowarzyszenia „Przytulisko”. Propagował zdrowy tryb życia i trzeźwość. W tym celu ok. 1904 założył i jako przewodniczący zarządu kierował Towarzystwem „Eleutria”, które propagowało zabawę i rekreację bez spożywania alkoholu oraz turystyczny i sportowy tryb życia; w ramach tej idei ewidencjonował m.in. punkty sprzedaży alkoholu. W 1905 był sygnatariuszem odezwy lekarzy polskich o charakterze antyalkoholowym. Prowadził wykłady na temat niekorzystnego wpływu alkoholu na zdrowie. Popierał także żywienie jarskie, ruch rekreacyjny i gimnastykę. Był członkiem Towarzystwa Lekarzy Polskich we Lwowie, do 1939 był członkiem Lwowskiej Izby Lekarskiej.

Był inicjatorem powstania Królewskiej Studni na Białej Górze. W 1913 miasto przyznało mu 4 morgi lasu (wnioskował o 20 morgów) w tym rejonie, gdzie zamierzał stworzyć sanatorium balneologiczne (jego eksperyment nie powiódł się). Udzielał się w Towarzystwie Polskiej Ochronki Dzieci Chrześcijańskich, a jego wychowankom udzielał nieodpłatnie porad lekarskich. Pełnił funkcję delegata Towarzystwa Oświaty Ludowej. W tym charakterze przed 1889 był współzałożycielem czytelni przy sanockim więzieniu oraz był inicjatorem założenia przez Krakowskie TOL czytelni w Posadzie Sanockiej, otwartej 21 grudnia 1890 i kierowanej przez Władysława Sygnarskiego. W 1888 był inicjatorem założenia sanockiego gniazda Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. W pierwszej połowie 1889 wydał broszurę pt. Do przyszłych Sokołów, traktującą o ważnej roli higieny, zdrowia i gimnastyki. Prowadził czynną akcję odczytową. Był aktywnym działaczem sanockiego gniazda sokolego (był we władzach wydziału oraz komisjach towarzyskiej i finansowej), w latach 1890-1897 prezesem (ponownie wybrany w 1892). Wraz z przedstawicielami macierzystego oddziału uczestniczył w jubileuszowym I Zlocie Sokolim od 5 do 6 czerwca 1892 we Lwowie z okazji 25-lecia Towarzystwa. Jego nazwisko zostało umieszczone w drzewcu sztandaru TG Sokół w Sanoku, na jednym z 125 gwoździ upamiętniających członków. W 1914 otrzymał także tytuł członka honorowego sanockiego gniazda „Sokoła”. Był członkiem zwyczajnym Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego. Był członkiem sanockiego biura powiatowego Stowarzyszenia Czerwonego Krzyża mężczyzn i dam w Galicji. Został członkiem zarządu założonego w 1893 koła Towarzystwa Szkół Ludowych w Sanoku. 28 września 1902 przewodził uroczystościom odsłonięcia Pomnika Tadeusza Kościuszki na placu św. Jana, tuż obok swojej willi, wygłaszając okolicznościowe przemówienie. W maju 1904 był inicjatorem założenia Towarzystwa Upiększania Miasta Sanoka (1904-1914) i działaczem TUMS (w 1908 był sekretarzem, wybierany wydziałowym TUMS 30 kwietnia 1910, 19 czerwca 1912, później zastępcą sekretarza, łącznie sekretarzem TUMS był 14 lat). W tym czasie był inicjatorem powstania pomnika Grzegorza z Sanoka, który w zamierzeniu stanąć na placu Marii przy obecnej ulicy Grzegorza z Sanoka w Sanoku (w tym celu zbierano fundusze, jednak ostatecznie pomnik nie powstał). W sierpniu 1900 wszedł w skład komitetu mieszczańskiego w Sanoku, zajmującego się wyborami do Sejmu Krajowego Galicji. Był członkiem komitetu organizacyjnego Krajowy Zjazd Strażacki w Sanoku zorganizowany w lipcu 1904. Przez wiele lat pełnił funkcję przewodniczącego Towarzystwa Powszechnych Wykładów Uniwersyteckich w Sanoku. Na początku 1905 został wybrany członkiem sądu polubownego Towarzystwa Młodzieży Polskiej „Znicz”. Był członkiem zwyczajnym Towarzystwa dla Popierania Nauki Polskiej. Był członkiem komisji rewizyjnej Towarzystwa Pszczelniczo-Ogrodniczego w Sanoku. Współtworzył powołany 7 sierpnia 1921 sanocki oddział Związku Strzeleckiego „Strzelec” i został jego przewodniczącym. W latach 1925-1936 działał w Towarzystwie Szkoły Ludowej w Sanoku. W 1931 został wyróżniony dyplomem honorowym przez Walny Zjazd Delegatów Koła TSL w Krakowie (ponadto doceniona została Teodozja Drewińska). Od 1923 był członkiem wspierającym i zasiadł w Radzie Opiekuńczej Katolickiego Związku Młodzieży Rękodzielniczej i Przemysłowej w Sanoku. Został członkiem wydziału (zarządu) zawiązanego 22 maja 1919 Koła Przyjaciół Harcerstwa w Sanoku. Był członkiem wydziału Kasy Oszczędności miasta Sanoka (1927). W 1929 był jednym z założycieli sanockiego koła Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. W 1933 został wybrany członkiem komisji rewizyjnej sanockiego oddziału Polskiego Czerwonego Krzyża. Wśród mieszkańców miasta był określany mianem „Dziadzio”. Uchwałą z 1929 został uznany przynależnym do gminy Sanok.

Po wybuchu II wojny światowej dr Karol Zaleski uzyskał od niemieckich władz okupacyjnych obietnicę pozostawienia w mieście pomnika Tadeusza Kościuszki. Zmarł 20 lutego 1941 w Sanoku. Został pochowany w grobowcu rodzinnym na cmentarzu przy ul. Rymanowskiej w Sanoku nieopodal nieczynnej kaplicy. Dwa miesiące po jego śmierci okupanci rozpoczęli akcję likwidacji pomnika Tadeusza Kościuszki.

Małżeństwo Zaleskich miało dziewięcioro dzieci (sześciu synów i trzy córki). Byli to kolejno Tadeusz (ur. 1887), Juliusz (ur. 1889), Karol Zaleski (ur. 1890), Zygmunt (ur. 1892), Władysław (ur. 1894), Maria (ur. 1896), Jakub (ur. 1899), Jadwiga (ur. 1900) i Zofia Ludwika (1903-1906, zmarła w dzieciństwie na zapalenie opon mózgowych). Ich potomstwo także przysłużyło się miastu, uzyskując również wyższe wykształcenie oraz zostając patriotami i prawymi ludźmi. Oprócz Marii wszystkie dzieci lekarza ukończyły Gimnazjum Męskie im. Królowej Zofii w Sanoku. Synowie walczyli w I wojnie światowej; Tadeusz i Karol Zaleski, zostali zesłani w głąb Rosji, zostali żołnierzami 5 Dywizji Syberyjskiej – pierwszy z nich był lekarzem z tytułem doktora, zmarł w 1920 w Krasnojarsku wszczepiając sobie próbnie szczepionkę przeciw tyfusowi, drugi został tam działaczem harcerskim i po czym po sześciu latach w 1920 powrócił do rodzinnego domu, a po wojnie był profesorem fitopatologiem. Władysław i Zygmunt uczestniczyli w wojnie polsko-bolszewickiej. Syn Juliusz został nauczycielem i filologiem, w 1918 współorganizował wojsko w powiecie. Władysław Zaleski (1894–1982) był harcerzem, m.in. uczestniczył z polską delegacją skautową w zlocie w Birmingham, oficerem w wojsku, później pełnił funkcję prezesa Najwyższej Izby Kontroli na Uchodźstwie przez cztery lata. Córka Jadwiga Zaleska (1900–1993) była polonistką, romanistką, nauczycielką wychowania fizycznego, po wybuchu II wojny światowej podczas okupacji niemieckiej 1939–1945 jako harcmistrzyni prowadziła tajne nauczanie w domu Zaleskich. Synowie Juliusz i Jakub w 1940 zostali ofiarami zbrodni katyńskiej, popełnionej przez sowietów. Zygmunt do 1952 był adwokatem z tytułem doktora praw. Córka Maria, po mężu Hanus, ukończyła Instytut im. Baranieckiego w Krakowie, była działaczką społeczną, m.in. w Lidze Kobiet.

Karol Zaleski posiadał sporą bibliotekę zawierającą publikacje z dziedziny medycyny. Jeszcze podczas studiów jego publikacje na temat krzewienia oświaty ukazywały się w pismach „Wieniec”, „Pszczółka”, „Zagroda”. Później publikował w czasopismach „Rodziny i Szkoły”, „Przegląd Lekarski”, „Przewodnik Higieniczny”, Gazeta Sanocka, „Tygodnik Ziemi Sanockiej”, „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół””. Opublikował rozprawę pt. Alkohol a miłość, wydaną w 1903 przez redakcję „Przewodnika Zdrowia”. Był także autorem poezji okazjonalnej. Był autorem wspomnień i pamiętników dokumentujących czas I wojny światowej i II Rzeczypospolitej, które stanowią cenne źródło wiedzy historycznej o Sanoku. Zachowały się one w trzech częściach. Część pierwsza pt. Pamiętniki z czasów wojny europejskiej 1914 (prowadzony od 8 listopada 1914 do 28 lipca 1915). Część trzecia nosi tytuł Dziennik czynności Miejskiego Urzędu Zdrowia w Sanoku 1933–1938. Po latach dzięki jego zapiskom było możliwe ustalenie liczby ludności miasta. Cztery części pamiętników zostały odnalezione w 1985 przez córkę Jadwigę, opracowane i przekazane do Muzeum Historycznego w Sanoku Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Księgozbiór lekarski Karola Zaleskiego został przekazany przez Jadwigę Zaaleską na rzecz Akademii Medycznej w Poznaniu, zaś pamiątki dotyczące miasta Sanoka na rzecz ww. MH i MBL Sanoku.

Postać dr. Karola Zaleskiego została uwieczniona w rzeźbie autorstwa sanockiego artysty i oficera, Józefa Sitarza.

Na terenie Sanoka w dzielnicy Dąbrówka została ustanowiona ulica Karola Zaleskiego.

24 sierpnia 1996 (w dniu powtórnego pogrzebu w Sanoku jego syna Władysława) na willi Zaleskich została odsłonięta tymczasowa tablica upamiętniająca Karola Zaleskiego.

Osoba Karola Zaleskiego pojawiła się w powieści pt. Złoty Wilk (2009) autorstwa Bartłomieja Rychtera, w której główny bohater zamieszkuje w Willi Zaleskich.

Podczas uroczystości 130-lecia gniazda TG „Sokół” w Sanoku 29 czerwca 2019 na gmachu tegoż została odsłonięta tablica upamiętniająca 10 działaczy zasłużonych dla organizacji sokolej i Sanoka, w tym Karola Zaleskiego.

• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski.
• Odznaka Honorowa Czerwonego Krzyża II klasy – Austro-Węgry.

• Czesław Skrobała / Jadwiga Zaleska. Opowieść wigilijna. „Nowiny”, s. 1, 6, Nr 43 z 23 grudnia 1982. 
• Waldemar Bałda. Po człowieku zostaje jego dzieło. „Nowiny”, s. 5, Nr 60 z 11-12 marca 1989. 
• Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka. Kraków: Secesja, 1995. ISBN 83-86077-57-3.
• Edward Zając. Doktor Karol Zaleski. „Tygodnik Sanocki”. Nr 2 (218), s. 6, 12 stycznia 1996. 
• Edward Zając: Szkice z dziejów Sanoka. Sanok: Miejska Biblioteka Publiczna im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 1998, s. 76-79. ISBN 83-909787-0-9.
• Franciszek Oberc. Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990. „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”, Sanok: 2008. Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X. 

• Przemówienie Przewodniczącego komitetu budowy pomnika T. Kościuszki w Sanoku Dra Karola Zaleskiego u stóp pomnika podczas uroczystości odsłonięcia tegoż w dniu 28. września 1902, Drukarnia Karola Pollaka, 1902 .
• Ścieżka spacerowa „Śladami Rodu Beksińskich” w Sanoku. 2. Plac Św. Jana, Rynek. Krótka historia mieszkańców Placu św. Jana. zymon.com.pl. [dostęp 17 maja 2014].