Veligekas

Περί το 1806 ο Αλή Πασάς του ανέθεσε τη δίωξη όλων των κλεφτών των Αγράφων, μεταξύ των οποίων και την ομάδα του Κατσαντώνη. Ο Βεληγκέκας ξεκίνησε με ένα ασκέρι, για το μέγεθος του οποίου υπάρχουν κατά πολύ αντικρουόμενες πληροφορίες, για τα Άγραφα. Στην Κρύα Βρύση (στον Κλειτσό Ευρυτανίας), σύμφωνα με μια εκδοχή, προκλήθηκε από τον Κατσαντώνη σε μονομαχία, κατά την οποία τραυματίσθηκε θανάσιμα. Σύμφωνα με μια δημοτική παράδοση πολύ κοντινή στο γεγονός, ο ετοιμοθάνατος Βεληγκέκας καλούσε τους συντρόφους του να πάρουν το κεφάλι του, ώστε να μην πέσει στα χέρια των Ελλήνων κλεφτών.

Δημοτικό τραγούδι

Η σύγκρουση και η μονομαχία του Κατσαντώνη με τον Βεληγκέκα αποτυπώθηκε ιδιαίτερα στα δημώδη άσματα και στα κλέφτικα τραγούδια, όπου εξυμνείται ο ηρωισμός του Κατσαντώνη. Το παρακάτω είναι ένα απόσπασμα από αυτά:

Κι’ ο Κατσαντώνης πρόφτασε, κακό καρτέρι του είχε.

Κι’ ο Βελή Γκέκας πάει μπροστά με έξ’ εφτά νομάτους.

«Πού πας, Βελή ντερβέναγα, ριτσάλη του βεζίρη;

— ’Σ’ εσέν’ Αντώνη κερατά, ’ς εσένα παλιοκλέφτη.

— Δεν είν’ εδώ τα Γιάννινα, δεν είν’ εδώ ραγιάδες,

για ναν τους ψένης σαν τραγιά, σαν τα παχιά κριάρια,

εδώ 'ναι λόγκοι και βουνά και κλέφτικα τουφέκια,

βαριά βροντούν, πικρά βαρούν, φαρμακερά πληγώνουν».

Ο Βεληγκέκας εμφανίζεται και πέραν των άσματατων που αναφέρονται στον Κατσαντώνη. Στο τραγούδι για τον αλβανόφωνο χριστιανό κλέφτη Παναγιώτη Λιάκο, διαβάζουμε και τα ακόλουθα, που πιθανολογείται ότι διαδραματίζονται στα τέλη του 18ου αι., πριν από την εκστρατεία του Γιουσούφ Αράπη εναντίον του Λιάκου, με εντολή του Αλή Πασά:

Κι' αρχίσανε τον πόλεμο τα βροντερά ντουφέκια.

Μέρα και νύχτα πολεμούν, τρεις μέραις και τρεις νύχταις

κι' ο Λιάκος έτρεξεν ομπρός με το σπαθί 'ς το στόμα.

Φεύγουν Κονιάροι από μπροστά, φεύγουν κ' οι Αρβανίταις.

Κλαίουν οι Αρβανίτισσαις 'ς τα μαύρα φορεμέναις,

κι' ο Βεληγκέκας γύρισε 'ς το αίμα του πνιμένος,

κι' ο Μουσταφάς λαβώθηκε 'ς το γόνα και 'ς το χέρι.

Θέατρο σκιών

Ο Βεληγκέκας συνιστά ιδιαίτερη φιγούρα του ελληνικού θεάτρου σκιών. Φέρεται ως υπασπιστής του πασά (η ενσάρκωση της κεντρικής εξουσίας), που πάντοτε δέρνει τον Καραγκιόζη, αλλά με τη σειρά του κι αυτός δέρνεται από τον Μπαρμπα-Γιώργο. Στον Καραγκιόζη, όπου η αλλοεθνής μορφή του «Τούρκου» καλύπτει το εγχώριο, ελληνικό κακό, με τη μορφή του Βεληγκέκα συμβολίζεται το όργανο της εκάστοτε εκτελεστικής εξουσίας, συγκεκριμένα ο «χωροφύλακας», που συμπεριφέρεται ως δυνάστης του ελληνικού λαού.

Στο θέατρο σκιών, ο Βεληγκέκας εμφανίζεται και ως ιστορικό πρόσωπο, στο «ηρωικό» έργο Κατσαντώνης. Θεωρείται ανδρείος, αλλά αφότου πηγαίνει με εντολή του Αλή Πασά στο χωριό του Κατσαντώνη κι αρπάζει τη γυναίκα και το γιο του, «ξεγράφεται» από γενναίος. Ο Κατσαντώνης, που ειδοποιείται για την απαγωγή, τον προλαβαίνει σε ένα πέρασμα και, απευθύνοντάς του το λόγο, λέει χαρακτηριστικά: «Σε είχα στα κιτάπια των παλικαριών, για μεγάλο παλικάρι, και τώρα σε ξεγράφω, ορέ Βεληγκέκα».

• Γιώργος Θεοτοκάς: Το τίμημα της λευτεριάς [θεατρ.-απόσπ.] Κείμενα νεοελληνικής λογοτεχνίας Β΄ Γενικού Λυκείου. Βιβλίο μαθητή. Ψηφιακό Σχολείο - Διαδραστικά Σχολικά Βιβλία. Ανακτήθηκε στις 2.10.2016.

• Ο Βεληγκέκας, στις «Κυριότερες φιγούρες του ελληνικού θεάτρου σκιών». Σπαθάρειο Μουσείο Θεάτρου Σκιών, Δήμος Αμαρουσίου. Ανακτήθηκε στις 3.10.2016.