Tovmas Khojamalyan

Սկզբնական կրթությունն ստացել է ծննդավայրի հայկական առևտրական դպրոցում։ Հետագայում տեղափոխվել է Հնդկաստան, ուսումնասիրել ծովագնացություն և դարձել նավապետ։ Զբաղվել է առևտրով՝ դառնալով հնդկահայ խոշոր վաճառականներից մեկը։ Տիրապետել է պարսկերեն, հինդի և անգլերեն լեզուներին։ Եռանդորեն մասնակցել է հնդկահայ հասարակական-քաղաքական ու հոգևոր-մշակութային կյանքին։ Սերտ կապեր է ունեցել Բենգալիայի (որտեղ հավանաբար եղել է Խոջամալյանի մշտական բնակության վայրը) և Մեծ Մողոլների արքունի բարձրաստիճան անձանց հետ։ Անձամբ ճանաչել է անգլիական գաղութարարների դեմ հնդիկ ժողովրդի ազատագրական կռիվների (1760 - 1964)՝ հնդիկ ու հայ որոշ ղեկավար մասնակիցների (Միր Կասում-Ալի, Գորգին-խան և այլն)։ Որպես հնդկահայ համայնքի ներկայացուցիչ՝ մեկնել է Լոնդոն և անգլիական կառավարությանը բողոք ներկայացրել ընդդեմ Արևելա-հնդկական ընկերության ու Բենգալիայի գենենալ-նահանգապետ Վանսիթարտի (Վենստադ, 1760 - 1764)՝ հայ վաճառականների նկատմամբ նրանց ապօրինի գործողությունների և բռնությունների համար։ Մի քանի տարի մնալով Լոնդոնում՝ բազմիցս հանդես է եկել անգլիական պառլամենտում, հաղթահարել անգլիացիների կողմնապահությունը, շահել դատը և ստացել հնդկահայերի պահանջը՝ 500 000 դահեկանը։ Այնուհետև վերադարձել է Հնդկաստան և 1768 թ.-ին գրել «Պատմություն Հնդկաց» աշխատությունը։ Խոջամալյանի հետագա գործունեության մասին տեղեկությունները կցկտուր են։ Թաղվել է Դելիի հայկական հին գերեզմանատանը, ուր այժմ էլ կանգուն է Խոջամալյանի հուշարձան-շիրիմը։

Խոջամալյանի աշխատությունն ընդգրկում է XIV դարի սկզբից մինչև 1764 թ.-ի միջև ընկած ժամանակաշրջանի Հնդկաստանի աշխարհագրության, տնտեսության, չափ ու կշիռների, քաղաքական անցքերի, կրոնի, Մալաբարի քրիստոնյաների, հնդկահայ համայնքի, հնդիկ ժողովրդի ազատագրական պայքարի, դրանում հայերի մասնակցության ու խաղացած դերի և այլ հարցերի համառոտակի շարադրանքը՝ շուրջ 455 տարվա պատմություն։ Հին շրջանի պատմությունը շարադրելիս Խոջամալյանն օգտվել է Մեծ Մողոլների մայրաքաղաք էլաբազի (Ալահաբադ) արքունի դիվանի նյութերից, իսկ ուշ շրջանի համար՝ օգտագործել դեպքերի մասնակիցների, ականատեսների տեղեկությունները և զանազան փաստաթղթեր։ Ենթադրվում է, որ օգտագործել է նաև ծովային քարտեզներ ու ատլասներ։ Աշխատության բնագիրը մեզ չի հասել։ Առայժմ հայտնի միակ ընդօրինակությունը (1821) պահպանվում է Հնդկաստանում՝ հայկական ձեռագրերի՝ Սպահանի հավաքածուում։ Երկը բաղկացած է երկու մասից, բայց հրատարակվել է միայն երկրորդը (առաջինից առանձին գլուխներ լույս են տեսել 1822 թ.-ին, Կալկաթայում՝ «Շտեմարան» ամսագրում)։ Այն տպագրվել է նաև ռուս. (Aбрамян P. A., Aрмянские источники XVIII века об Индии, E., 1968)։ Խոջամալյանի երկը պատմագիտական զգալի արժեք ունի։ Այն առանձնապես կարևոր աղբյուր է Հնդկաստանի գաղութացման, հնդիկ ժողովրդի ազատագրական պայքարի, դրանում հայերի մասնակցության մասին անգլիական աղբյուրների, միտումնավոր խեղաթյուրումների և միակողմանիության բացահայտման, ինչպես նաե Մալաբարի քրիստոնյաների և հնդկահայ գաղութի պատմության ուսումնասիրման համար։

• Պատմութիւն Հնդկաց, մաս 2, Կալկաթա, 1849
• Լեո, Երկ. ժող., հ. 3, գիրք 2, Ե., 1973

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։