Stanisław Gawęda

Stanisław Gawęda ps. „Zagończyk”, „Kowalski” (ur. 16 lutego 1914 w Śledziejowicach, zm. 30 marca 1994 w Wieliczce) – polski historyk, nauczyciel gimnazjalny i akademicki, profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Jagiellońskiego, uczestnik kampanii wrześniowej, członek Organizacji Orła Białego, żołnierz Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej.

Stanisław Gawęda był synem Andrzeja, górnika w kopalni soli w Wieliczce oraz Anny Karamon. W 1933 roku ukończył wielickie Gimnazjum im. Jana Matejki, w 1937 roku studia historyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, uzyskując dyplom nauczyciela szkół średnich. Uczył w swoim macierzystym gimnazjum w Wieliczce.

We wrześniu 1939 roku wziął udział w walkach jako dowódca plutonu w 20 pułku piechoty, w stopniu plutonowego podchorążego. Został wzięty do niewoli niemieckiej, pod koniec września uciekł i przedostał się do rodzinnej miejscowości. W listopadzie wstąpił do Organizacji Orła Białego, po jej rozwiązaniu działał w strukturach Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej. Od 1941 roku brał udział w tajnym nauczaniu, w 1943 roku został przewodniczącym konspiracyjnej Powiatowej Komisji Oświaty i Kultury w powiecie krakowskim. Należał również do Tajnej Organizacji Nauczycielskiej. Aresztowany w grudniu 1944 roku, podczas przeprowadzania tajnego egzaminu maturalnego, był więziony na Montelupich do wyzwolenia Krakowa. Inwigilowany przez Urząd Bezpieczeństwa, przez pewien czas ukrywał się.

W 1950 roku został pracownikiem naukowym Uniwersytetu Jagiellońskiego, w 1982 roku profesorem nadzwyczajnym. Był autorem licznych publikacji naukowych, w tym:

• Międzynarodowe powiązania Uniwersytetu Krakowskiego w dobie Kopernika;
• Uniwersytet Jagielloński w okresie II wojny światowej: 1939-1945.

Współredagował pracę zbiorową Wieliczka - dzieje miasta, publikował między innymi w „Zeszytach Historycznych”. Był członkiem Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce.

Został odznaczony między innymi: Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Krzyżem Partyzanckim, medalem „Za udział w wojnie obronnej 1939”, Medalem Zwycięstwa i Wolności, Odznaką ZNP „Za tajne nauczanie”.

Zmarł w 1994 roku w Wieliczce i został pochowany na miejscowym cmentarzu komunalnym.

• Jadwiga Duda. 76 spotkanie z cyklu „Wieliczka – Wieliczanie” z serii: W nauce i wiedzy (6), pt. „Stanisław Gawęda (1914–1994), żołnierz OOB, BCH, AK, nauczyciel gimnazjalny i akademicki, profesor historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, autor wielu publikacji, badacz dziejów Wieliczki, społecznik – ku pamięci w 10 rocznicę śmierci”. „Biblioteczka Wielicka”, Wieliczka, 2008. ISSN 1730-2900. 
• Wojciech Gawroński: Słownik biograficzny wieliczan. Wieliczka: Muzeum Żup Krakowskich, 2008. ISBN 978-83-923123-7-6.