Shams Qays Razi

Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razi əvvəlcə Xarəzmşahlardan Əlaəddin Məhəmməd bin Tekişin dövründə, sonra isə onun oğlu Cəlaləddin Manqburnunun dövründə yaşayıb-yaratmışdır.

Qeys ər-Razinin anadan olduğu il məlum deyildir, lakin Razi nisbəsi onun Tehranın yaxınlığındakı Rey şəhərindən olduğunu bildirir. Ümumiyyətlə orta əsr mənbələrində , məsələn, Hacı Xəlifənin “Kəşf əz-zünun” XIX əsrdə yaranmış Şəmsəddin Saminin “Qamusül-əlam” və digər əsərlərdə Şəms Qeys Razi haqqında demək olar ki, məlumata rast gəlmirik. Qeys Razinin həyat və yaradıcılığı haqqında biz yenə də ən çox məlumata onun “əl-Möcəm fi məayiri əşar əl-Əcəm” əsərinin dibaçəsində təsadüf edirik.

Buradan məlum olur ki, Qeys Razi uzun müddət Mavərənnəhr və Xorasanda yaşamışdır. O, təqribən hicri-qəməri 601-ci il, miladi təqvimlə 1204-cü ildən sonra beş-altı il Buxarada, hicri- qəməri 614, miladi tarixlə 1217-ci ildə isə Mərvdə yaşamışdır. O, ümumiyyətlə Xarəzmşah Əlaəddin Məhəmməd bin Tekişin yaxın adamlarından olmuş, hətta 1217-ci ildə Xarəzmşah Bağdada yürüş edərkən Qeys Razi də onunla olmuşdur. Sonralar monqollar Xarəzmşahı təqib edərkən də Qeys Razi şahın dəstəsində olmuşdur. İraq yürüşünün uğurla nəticələnməməsindən sonra Şəms Qeys bir neçə il İraq və İraqi-Əcəm torpaqlarında yaşamışdır. Çingiz xanın oğlanları Sabutay və Cəbə 1220-ci ildə Xarəmşahı təqib edərkən Xarəzmşahla monqol qoşunları arasında Həmədan və İsfahan şəhərləri arasında yerləşən Fərrəzin qalası yaxınlığında döyüşdə Qeys Razi də olmuş və həmin qarmaqarışıqlıqların nəticəsində əsərlərini itirmişdir ki, sonradan bir qədər pul müqabilində həmin əsərlərin bəzi səhifələrini əldə etmişdir . Ümumiyyətlə Qeys Razi monqol hücumlarının bütün dəhşətlərini öz gözlərilə görmüş və hətta iki dəfə monqollara əsir düşmüşdür ki, ancaq təsadüf nəticəsində onların əlindən xilas ola bilmişdir. Hicri-qəməri tarixlə 624, miladi tarixlə isə 1226-cı ildə Şəms Qeys Şiraza gəlmiş, burada fasr vilayətinin hakimi Səd ibn Zəngiyə (1195-1230) sığınmış və onun vəfatından sonra onun oğlu məşhur fars şairi Sədi Şirazinin himayəçisi olan Əbubəkr ibn Səd ibn Zənginin (1230-1258) yanında-yaşayıb yaratmışdır.

Qeys Razi bir əsərini - “Tibyanül lüğət ət-Türki ələ lisanül Qanqlı”nı 1223-1231-ci illərdə Azərbaycanda hakimiyyət sürmüş Xarəzmşah Cəlaləddin Manqburnıya ithaf etmişdir. Onun 1226-cı ildə Şirazda olduğunu nəzərə alsaq, deməli o, bu əsəri 1223-1226-cı illər arasında yazmışdır ki, Qeys Razinin də təqribən bu illərdə Azərbaycanda yaşadığını güman etmək olar .

Mənbələr və Şəms Qeys ər-Razinin həyat və yaradıcılığı ilə məşğul olan tədqiqatçılar onun qələminə aid bir neçə əsərin adını çəkirlər: “Kitabül kafi fil əruzeyn vəl qəvafi”, “əl- Mörəb fi məayir əşarül Ərəb”, “əl- Möcəm fi məayir əşarül Əcəm”, “Hədayiqül Əcəm” və bir də “Tibyanül lüğət ət-Türki ələ lisanül Qanqlı”. Qeyd edək bu əsərlərdən bizim dövrümüzə yalnız “əl- Möcəm fi məayir əşarül Əcəm” əsəri gəlib çatmışdır.

Tədqiqatçılara görə Qeys Razi “Kitabül kafi fil əruzeyn vəl qəvafi” əsərini hələ 1217-ci ildə Mərvdə olarkən yazmağa başlamışdır. Adından məlum olur ki, bu kitab ərəb və fars əruzlarından danışan, onların birgə nəzəri əsaslarından bəhs edən bir əsərdir. Görünür, Fərrəzin qalası yaxınlığında da bu əsərin əlyazmaları dağılıb və itib-batmışdır. Sonralar Şiraza gələn Qeys Razi 1232-ci ildə bu əsəri tamamlamış, sonra isə yerli alimlərin, fars şeirinin bilicilərinin xahişi ilə bu əsəri iki yerə bölmüş, ərəb əruz və qafiyəsindən bəhs edən hissəni “əl- Mörəb fi məayir əşarül ərəb”, fars əruz və qafiyəsinin nəzəri əsaslarından bəhs edən hissəni isə “əl- Möcəm fi məayir əşarül Əcəm” adlandırmışdır. Beləliklə, Qeys Razi “əl- Möcəm fi məayir əşarül Əcəm” əsərini təqribən 1235-ci ildə Şirazda tamamlamışdır.

Tədqiqatçıların qeydinə görə Qeys Razinin 1235-ci ildən sonrakı taleyi isə məlum deyildir .

• Шамс ад-Дин Мухаммад нбн Кайс ар-Рази. Свод правил персидской поэзии (ал-Му'джам фи ма'айир аш'ар ал-'аджам). Ч. II. О науке рифмы и критики поэзии / Пер. с персидск., исслед. и коммент. Н.Ю. Чалисовой. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1997. — 470 с. Серия: «Памятники письменности Востока» вып. CVI. ISBN 5-02-016567-0.[1]
• Шарифов, Махмадёр. Шамс-и Кайс-и Рази и его литературно-критические взгляды : диссертация ... кандидата филологических наук : 10.01.03. - Душанбе, 1984. - 141 c.
• Юсиф-Зия Ширвани. Мухаммед ибн-Кейс и его тюркоязычный глоссарий. Ученые записки, №1, Издание АГУ, Баку,1971.
• Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razi . Əl-Möcəm fi məayir əşar əl-Əcəm. Tehran, 1387.
• Məhəmməd bin Əbdülvəhhab Qəzvini. Müqəddimeye mosəhheh. Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razi . Əl-Möcəm fi məayir əşar əl-Əcəm. Tehran, 1387.
• Şemseddin Muhammed b. Kays er-Râzî, el-Mucem fî meâyîri eşâri’l-Acem (Muhammed Kazvînî neşrinin Müderris Rezavî tarafından tekrar gözden geçirilmiş metni ve her iki nâşirin önsözleriyle, Tehran, 1338 hş. den ofset suretiyle)
• Modərres Rəzəvi. Müqəddimeye mosəhheh. Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razi . Əl-Möcəm fi məayir əşar əl-Əcəm. Tehran, 1387
• M. Fuad Köprülü, “Hârezmşahlar Devrinde Bir Türk Lisancısı Muhammed b. Kays ve Eseri”, TY, V/26 (1927), s. 97-100;
• J. W. Clinton, “Shams-i Qays on the Nature of Poetry”, Edebiyāt: The Journal of Middle Eastern Literatures, I/2, Philadelphia 1989, s. 101-127;
• W. E. Smyth, “What is a Name? The Issue of Language in Early Persian Works on Poetics”, a.e., V/2 (1994), s. 291-302;
• J. T. P. de Bruijn, “Shams-i Ķays”, EI² (İng.), IX, 297-298;
• Nihad M. Çetin, “Arûz”, DİA, III, 431-432, 433.