Petros Filanthidis

Ο Πέτρος Γ. Φιλανθίδης (περ. 1840 - 1920) ήταν Κυζικηνός λόγιος, διδάσκαλος των Ελληνικών, ιεροψάλτης, μουσικοδιδάσκαλος και σημαντικός μελοποιός εκκλησιαστικών ύμνων. Υπήρξε ο τελευταίος αναμορφωτής της βυζαντινής μουσικής, και με το έργο του καταβλήθηκε η προσπάθεια να απαλλαγεί η ελληνική εκκλησιαστική μουσική από τα τουρκικά στοιχεία. Αναμφιβόλως αποτελεί σπουδαία προσωπικότητα της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας της Μουσικής. Παραμένει γνωστός κυρίως από το δίτομο έργο του «Ἀθωνιάς», στο οποίο καινοτόμησε, συνθέτοντας ένα πρωτότυπο μέλος στην ιστορία του στιχηραρικού μουσικού γένους, καθώς με αυτό κατάφερε να ενσωματωθεί σχεδόν εξ αρχής στην ψαλτική αγιορειτική παράδοση και να στέκεται ισόκυρα πλάι στο καθιερωμένο μέλος του κλασικού στιχηραρίου του Ιακώβου Πρωτοψάλτη και των άλλων μεγάλων της βυζαντινής μουσικής φιλολογίας.

Ο τόπος καταγωγής του ήταν η Πάνορμος ή η Αρτάκη, στις οποίες δύο πολιτείες πέρασε και το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Το πραγματικό του επώνυμο ήταν Φιλήντας, που στα τουρκικά σημαίνει ένα είδος πολυβόλου όπλου. Το άλλαξε όμως αργότερα, ώστε να ομοιάζει προς το αρχαιοπρεπέστερο. Το πραγματικό του επίθετο το κράτησε ένα μόνο από τα πέντε παιδιά του, ο διαπρεπής γλωσσολόγος Μένος Φιλήντας. Από μικρός ο Πέτρος βρέθηκε αρκετές φορές στην Κωνσταντινούπολη, και εκεί έλαβε μάλλον την εγκύκλια και την μουσική μόρφωσή του. Από έφηβος ακόμη ενεγράφη στον Εκκλησιαστικό Μουσικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως, και είχε πολλές ευκαιρίες να γνωρίσει και να συναναστραφεί με μεγάλους μουσικούς. Μαθήτευσε κοντά στους μουσικοδιδασκάλους Γεώργιο Ραιδεστηνό Β', Ιωάννη Βυζάντιο και Ιωάννη Καββάδα. Εκτός από τη Βυζαντινή, ο Πέτρος μυήθηκε και στην Αραβοπερσική μουσική.

Έχοντας ολοκληρώσει τις σπουδές του, άφησε την Πόλη και εγκαταστάθηκε στην Αρτάκη, όπου δίδαξε την Ελληνική γλώσσα στο τοπικό Αρρεναγωγείο, και παράλληλα ανέλαβε τη θέση του Πρωτοψάλτη στον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Νικολάου. Τα δεκαπέντε περίπου έτη παραμονής του εκεί, συνέλεξε επιπλέον και κατέγραψε αρκετά υπό αφανισμό δημοτικά τραγούδια.

Κατόπιν, όντας ώριμος πλέον διδάσκαλος, αποχώρησε για την Πάνορμο, όπου μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1880 ασχολήθηκε με την διδασκαλία των Ελληνικών και της Μουσικής και κατείχε τη θέση του Πρωτοψάλτη στον Μητροπολιτικό Ναό Κυζίκου. Κατά την παραμονή του στην Πάνορμο σημειώθηκαν κάποιες προστριβές μεταξύ του Φιλανθίδη και της διοίκησης, που άπτονταν διδακτικών και διοικητικών θεμάτων. Να σημειωθεί ότι ο Φιλανθίδης ουδέποτε διατηρούσε καλές σχέσεις με τη Δημογεροντία της περιοχής. Γι' αυτό, αποχώρησε και κατευθύνθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου δίδαξε για ένα διάστημα στον προαναφερθέντα Εκκλησιαστικό Μουσικό Σύλλογο. Είχε ενεργή συμμετοχή και στηδράση του Μουσικού Συλλόγου Ορφέως στο Φανάρι, όπου επίσης έδινε διαλέξεις. Επιπλέον έγινε μέλος και της επιτροπής κρίσεως ιεροψαλτών. Στο διάστημα αυτό της παραμονής του στην Πόλη, αναγνωρίστηκε η λόγια προσωπικότητά του και τιμήθηκε το έργο του.

Το 1902 επέστρεψε στην Πάνορμο, και τα επόμενα χρόνια ασχολήθηκε με δημοσιεύσεις και εκδόσεις των μουσικών έργων του, καθώς και με την αρθρογραφία. Προανήγγελλε μάλιστα και την έκδοση της συλλογής των δημοτικών τραγουδιών, ωστόσο δεν πραγματοποιήθηκε η δημοσίευσή τους. Την ίδια περίοδο δραστηριοποιήθηκε μουσικά στην Πάνορμο και ο δεύτερος γιος του, Γεώργιος Φιλανθίδης, ο οποίος υπήρξε αρχικά διδάσκαλος της γαλλικής και τουρκικής γλώσσας.

Ο Πέτρος Φιλανθίδης συνέχισε και σε μεγάλη ηλικία να διδάσκει στην Πάνορμο, και εξεμέτρησε τις ημέρες της ζωής του κατά τον Φεβρουάριο του 1920.

Μελοποιία

1. Μία σειρά τριπλών Κύριε ἐλέησον στους οκτώ ήχους.
2. Ένα Δύναμις - Τρισάγιον σε δεύτερο ήχο.
3. Ένα μεγαλυνάριο Ἄξιόν ἐστι, σε δεύτερο ήχο παραμεσάζοντα (δευτερόπρωτο).
4. Ένα ακόμη Ἄξιόν ἐστι, σε ήχο βαρύ εναρμόνιο.
5. Μια Ἀκολουθία τοῦ Ἁγίου Αἰμιλιανοῦ τοῦ Ὁμολογητοῦ, Ἐπισκόπου Κυζίκου (το έργο δεν έχει εντοπιστεί ακόμη).
6. Μια σειρά «κατ᾽ ἦχον ἀργῶν ἢ Καλλιφωνικῶν Χερουβικῶν».
7. Μια Δοξολογία σε ήχο πρώτο.

Μουσικολογικό - Θεωρητικό Έργο

1. Το κείμενο της διαλέξεως στον Σύλλογο «Ὀρφεύς», που δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο του 1889 στην εφημερίδα «Ἐπιθεώρησις τῆς Κωνσταντινουπόλεως».
2. «Ἡ καθ’ ἡμᾶς ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ ἐν σχέσει πρὸς τὴν τῶν ἄλλων ἐθνῶν», Παράρτημα Ἐκκλησιαστικῆς Ἁλήθειας, τεύχος 5, 1902, σσ. 153-176.
3. «Περὶ τῶν δημωδῶν ἡμῶν μελωδιῶν ἐν γένει καὶ τῶν διαφόρων ἐν αὐτοῖς ρυθμῶν ἰδίᾳ», στο Παράρτημα Ἐκκλησιαστικῆς Ἁλήθειας, τεύχος 5, 1902, σσ. 176-195.
4. «Πῶς δεῖ γράφειν καὶ ἐκτελεῖν τὰς δημώδεις μελωδίας», στο Παράρτημα Ἐκκλησιαστικῆς Ἁλήθειας, τεύχος 5, 1902, σσ. 196-207.
5. «Προθεωρία τῶν ἐθνικῶν ἡμῶν μελωδιῶν», Φόρμιγξ Β΄, έτος Δ΄, αριθ. 4-12, 1908.
6. Στα μουσικολογικά κείμενα του Φιλανθίδη περιλαμβάνεται και η «Εἰσαγωγὴ τῆς Ἁθωνιάδος».

«Ἡ Ἀθωνιάς».Κωνσταντινούπολις, 1906.

• Ἀναστασίου Γ., Ὁ πρωτοψάλτης Κυζίκου Πέτρος Φιλανθίδης (1840 περ. - 1920), στο Ανατολής το Περιήχημα 1 (2014), σσ. 187-217. https://byzantine-music-lab.music.uoa.gr/wp-content/uploads/2020/12/07.Anastasiou.pdf
• Επιφανείς Κυζικηνοί. Εκδόσεις Κύζικος: https://www.kyzikos.gr/h-kyzikos/epifaneis-kyzikinoi/
• Μακρής Ι., Οι κάτοικοι της Κυζικηνής χερσονήσου, Μικρασιατικά Χρονικά τ. 9, 1961, σσ. 211-226.
• Παπαδόπουλος Γ., Λεξικὸν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, Ἀθῆνα 1995, σσ. 230-231.
• Χατζόπουλος Α., Η άγνωστη βιογραφία του Πέτρου Γ. Φιλανθίδη. 2010.