Nosratollah Amir Azam

نصرت‌الله میرزا یا نصرت‌الله خان ملقب به امیر اعظم در شوال ۱۲۹۶ هجری قمری (شهریور ۱۲۵۸) در تهران به دنیا آمد. پدرش وجیه الله میرزا سپهسالار پسر شاهزاده سلطان احمد میرزا عضدالدوله (پسر چهل و نهم فتحعلی شاه قاجار) و مادرش علاءالحاجیه دختر عبدالله‌خان علاءالملک بود که پس از به دنیا آوردن او درگذشت. عمه اش شمس الدوله همسر ناصرالدین شاه بود و به واسطه او در کودکی غلام بچه اندرون شاه شد. در دارالفنون تحصیل کرد. تفنگدار باشی مظفر الدین شاه شد، لقب سیف الملک، امیرخان سردار سپس امیراعظم گرفت و حاکم استرآباد و قومس (گرگان و شاهرود و سمنان) شد. او از مشروطه خواهان بود و پس از به توپ بستن مجلس، محمدعلی شاه از ایران تبعیدش کرد. امیراعظم پس از مدتی سکونت در بروکسل و پاریس با خلع شدن محمد علی شاه به ایران بازگشت و دوباره حاکم استرآباد (گرگان) شد. پس از اینکه ناصرالملک نایب السلطنه احمدشاه به ایران رسید و سپهدار تنکابنی را نخست‌وزیر کرد، سپهدار که وزارت جنگ را خود بر عهده داشت، امیراعظم را معاون این وزارتخانه کرد.

در تیر ۱۲۹۰ به دنبال شورش رفعت نظام علیه سردارمجلل حاکم کرمان، امیراعظم را به جای سردارمجلل به حکومت کرمان فرستادند. رفعت نظام و یارانش قرآنی مهر کردند و هم قسم شدند تا امیراعظم را از کرمان بیرون اندازند. لشکری تدارک دیدند و به سوی کرمان روانه می‌گردد. انگلیسی‌ها با همراه ساختن بعضی از خوانین به کمک امیراعظم آمدند و باعث شدند قوای رفعت نظام که تا یک قدمی فتح کرمان گام برداشته بودند مجبور به عقب‌نشینی شوند و با عده ای از یاران به باغ بهادرالملک خان در بردسیر بروند؛ ولی بهادرالملک رفعت نظام و همرزمش میرزا حسین خان نظمیه را تحویل داد. لشکری که به فرماندهی سالار حشمت برای کمک به امیر اعظم به کرمان گسیل شده بود از این خبر مطلع شد و سالار حشمت خود را به بردسیر رساند و دار اعدام آن‌ها را برپا کرد.

امیراعظم سپس حاکم قومس (استان سمنان فعلی) شد و در زمان جنگ جهانی اول، امیراعظم به خیال سلطنت افتاد و سپاهی فراهم کرد اما در سال ۱۲۹۵ خورشیدی در جنگ با اسماعیل خان شعاع لشکر کشته شد. او را در خانه اش در باغ سرچشمه شاهرود عمارت امیر اعظم به خاک سپردند.

امیراعظم مالک حدود سیصد پارچه آبادی و مزرعه در اطراف شاهرود بود. امیریه شاهرود و باغ امیر سمنان از او بر جای مانده و همچنین مدرسه ای به نام ایتام اعظمیه که اطفال یتیم و بی بضاعت در آن درس می‌خواندند. یکی از آموزگاران آن مدرسه، حبیب یغمایی پژوهشگر، نویسنده و روزنامه‌نگار معروف بود. سهمی از دارایی اش را به پذیرایی از زوار حرم رضوی و اقدامات عمرانی و راهسازی اختصاص داد و موقوفاتی به نام عظیما از وی که امروزه شامل شماری درمانگاه، خوابگاه و مدرسه است. امیر اعظم گاهی شعر هم می‌سرود و تخلصش قدسی بود.

امیراعظم با عفت الدوله دختر احمدخان علاءالدوله ازدواج کرد. از او دو دختر به نام شمس الملوک (که با نجفقلی میرزا حسام الدوله معزی ازدواج کرد) و فخر الملوک و یک پسر به نام یدالله عضدی باقی ماند که در دوران محمدرضاشاه پهلوی، سفیر، وزیر راه، وزیر دارایی و وزیر امورخارجه شد.

منابع

• هنر یغمایی (معتمد دیوان)، اسماعیل. جندق و قومس در اواخر دورهٔ قاجار.