Quick Facts
Biography
Noj Giter-Granatsztajn, ps. Noj Sznajder oraz Noj Lodzer (ur. 1886 w Bełchatowie, zm. 4 czerwca 1938 w Moskwie) – polski działacz anarchistyczny oraz socjalistyczny pochodzenia żydowskiego, autor wspomnień opisujących m.in. wypadki rewolucji 1905 roku.
Życiorys
Początki działalności
Noj Giter-Granatsztajn urodził się 1886 w Bełchatowie jako syn biednego krawca. Jego ojciec najprawdopodobniej zmarł, kiedy Noj był jeszcze małym chłopcem. Już w wieku 14 lat pracował w warsztacie krawieckim, gdzie mordercze warunki pracy doprowadziły go do samobójczych myśli. W 1901 postanowił wyjechać ze swoją siostrą do Łodzi. Tam poznał działaczy ruchu robotniczego, za pośrednictwem których związał się z Bundem, w którym otrzymał pseudonim Noj Sznajder (Noj Krawiec). Dość szybko okazał się aktywnym działaczem, przez co już z początkiem 1903 został wysłany do Warszawy w celu pomocy przy organizacji strajków. W stolicy Królestwa Polskiego działał pod pseudonimem Noj Lodzer (Noj Łodziak), ale już w roku przyjazdu został aresztowany i pomimo niepełnoletności, osadzony na 9 miesięcy w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Niedługi czas po wyjściu z więzienia został ponownie aresztowany i osadzony tym razem na 2 miesiące. Następnie przesiedlony na wieś do guberni radomskiej, co miało stanowić karę za działalność polityczną. Zdołał jednak wrócić do Łodzi i rozpoczął działalność w podziemiu socjalistycznym. Brał udział w ulicznych walkach podczas powstania łódzkiego, ale po jego stłumieniu przez władze carskie, uciekł do Częstochowy, a stamtąd do Paryża.
Okres anarchizmu
W Paryżu Noj skontaktował się ze swoimi znajomymi, Maksem Granatsztajnem i Jakubem Markiewiczem. Pomogli mu oni w znalezieniu miejsca do zamieszkania oraz pokazali miasto. Noj spędził w Paryżu 6 miesięcy, podczas których zetknął się szerzej z ideologią anarchistyczną, z którą związał swoje późniejsze losy. Po powrocie do Królestwa włączył się w organizację Łódzkiej Grupy Anarchistów-Komunistów "Internacjonał". Nie udało mu się jednak długo działać w grupie, ponieważ 12 lutego 1906 został aresztowany wraz z pięcioma innymi towarzyszami. Osadzeni zostali w więzieniu przy ul. Długiej (aktualnie Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi), gdzie w tamtym czasie kierownikiem był Aleksander Modzelewski, znany z wyjątkowego okrucieństwa. Jedną z metod stosowanych przez Modzelewskiego było wsadzanie do jednej celi skazańców politycznych oraz kryminalnych, pomiędzy którymi dochodziło najczęściej do aktów przemocy.
Zesłanie
22 listopada 1906 sąd wojenny warszawskiego okręgu skazał Noja Giter-Granatsztajna na 10 lat katorgi "za przynależność do łódzkiej grupy anarcho-komunistów". Został on osadzony w więzieniu w Tobolsku, z którego próbował bezskutecznie uciec. W 1910 przeniesiono go do więzienia katorżniczego w Akatui, a następnie do Ałgaczy, gdzie doczekał już końca swojego wyroku. W 1915 zesłano go do Czyty, gdzie pracował jako krawiec. W pierwszych latach po rewolucji październikowej był aktywnym działaczem ruchu anarchistycznego, wiadomo, że brał także udział w wojnie domowej.
Wspomnienia oraz śmierć
W późniejszym okresie mieszkał w Moskwie, gdzie był jednym z pierwszych członków (o numerze 47) Stowarzyszenia Byłych Katorżników Politycznych i Zesłańców. Na łamach wydawanego przez stowarzyszenie czasopisma Каторга и ссылка (Katorga i zesłanie) opublikował w trzech częściach swoje wspomnienia związane z okresem działalności w ruchu socjalistycznym oraz anarchistycznym na polskich ziemiach oraz późniejszym zesłaniu. Pierwsza część wspomnień ukazała się w numerze 5. z 1926 pt. Первое массовое движение на западе России в 1900 годы (Pierwszy ruch masowy na zachodzie Rosji w pierwszej dekadzie XX w.), a dwie kolejne pt. воспоминания о каторге (Wspomnienia o katordze) opublikowano w nr 5. i 6 z 1930.
W tamtym czasie Stowarzyszenie było coraz bardziej poddawane czystkom politycznym ze strony władz bolszewickich. Wiele osób związanych w przeszłości z ruchem anarchistycznym zostało wyrzuconych lub pod przymusem sami odeszli. Granatsztajn nie odszedł jednak i nie został wyrzucony, ale w 1935 Stowarzyszenie zostało zlikwidowane. Jedynym późniejszym znanym faktem z życia Granatsztajna jest jego śmierć. W ramach wielkiej czystki został on aresztowany 8 marca 1938 przez NKWD i rozstrzelany 4 czerwca tego samego roku na poligonie Butowo. Wraz z nim rozstrzelano anarchistów Lwa Grigorjewicza Siemanowicza, Michaiła Łazarewicza Soskina, a także eserowiec Jakowa Maksimowicza Żurawliowa.
Publikacje
Artykuły (w Polsce wydane w formie książki pt. Barykady i katorga. Wspomnienia anarchisty):
- Первое массовое движение на западе России в 1900 годы (1926)
- воспоминания о каторге (1930)
Przypisy
Bibliografia
- N. Giter-Granatsztajn, Barykady i katorga. Wspomnienia anarchisty, Oficyna Wydawnicza Bractwa "Trojka", Poznań 2015
