Magdalena Mortęska

Magdalena Mortęska (herbu Orle Nogi; ur. 2 grudnia 1554 w Pokrzywnie, zm. 15 lutego 1631 w Chełmnie) – polska zakonnica ze zgromadzenia Mniszek Zakonu św. Benedykta (benedyktynek), ksieni klasztoru benedyktynek w Chełmnie, mistyczka i założycielka Kongregacji chełmińskiej, autorka dzieł religijnych oraz Służebnica Boża Kościoła katolickiego.

Urodziła się – jak się przypuszcza – 2 grudnia 1554 w Pokrzywnie, nieopodal Grudziądza. Pochodziła z rodziny bogatej szlachty z Prus Królewskich. Jej ojciec Melchior, był podkomorzym malborskim, a matka, Elżbieta z domu Kostka, była siostrą biskupa chełmińskiego Piotra Kostki. Miała troje rodzeństwa: brata Ludwika oraz siostry: Annę i Elżbietę.

Poprzez matkę spokrewniona była z możnym rodem Kostków, w tym m.in. ze Stanisławem Kostką, późniejszym świętym. Jej krewnymi byli także: Anna Jagiellonka, żona Stefana Batorego, opat Jan Kostka z Oliwy czy wojewoda pomorski Krzysztof Kostka. Oprócz pokrewieństwa z Piastami, spokrewniona była ponadto z rodem Sapiehów, jednym z najpotężniejszych rodów magnackich w Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Posiadłością rodziny była wieś Mortęgi pod Lubawą. Z powodu wypadku, któremu uległa w dzieciństwie, Mortęska nie posiadała prawego oka, które najprawdopodobniej wykłuła sobie niechcący łyżką.

Wbrew zakazowi ojca wstąpiła w 1578 do chełmińskiego klasztoru benedyktynek. 4 czerwca 1579, złożyła śluby wieczyste na ręce wuja, biskupa chełmińskiego Piotra Kostki. Tydzień po złożeniu ślubów (11 czerwca) 25-letnia wówczas Magdalena Mortęska została ksienią tegoż klasztoru.

Dzięki swojej pobożności i przedsiębiorczości wyprowadziła zakon benedyktynek z kryzysu, w którym znalazł się on w czasie reformacji. Zreformowała regułę św. Benedykta, dopełniając kontemplacyjny charakter klasztoru o nauczanie (dziewcząt). W zawiązanej tak „reformie chełmińskiej” benedyktynek kładła szczególny nacisk na wykształcenie mniszek, które musiały nauczyć się czytania i pisania po polsku i po łacinie. Ożywiła duchowość poprzez wprowadzenie medytacji i rozmyślań, ograniczyła zarazem zbyt surowe zalecenia ascetyczne. Jednym z zadań klasztorów stało się prowadzenie edukacji dla dziewcząt – z nauką czytania, pisania, rachunków, śpiewu i robót ręcznych. Szkoły te przyczyniły się do rozwoju oświaty wśród kobiet pochodzenia szlacheckiego i mieszczańskiego.

Zreformowana reguła uzyskała akceptację kurii rzymskiej w 1605, a w 1606 została oficjalne zatwierdzenie przez biskupa chełmińskiego Wawrzyńca Gembickiego. W 1589 uzyskała poddanie jej cysterskiego klasztoru w Żarnowcu, który zmieniła na benedyktyński i obsadziła mniszkami z Chełmna. W 1590 powstał podległy Mortęskiej klasztor w Nieświeżu z fundacji Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki”; w 1603 ufundowała klasztor w Bysławku jako filię Chełmna, a w 1604 został jej podporządkowany klasztor we Lwowie. W latach 1604–1624 powstały z jej inicjatywy m.in. klasztory w Poznaniu, Jarosławiu, Sandomierzu, Sierpcu i Grudziądzu. W sumie kongregacja chełmińska za jej życia liczyła ponad 20 klasztorów pod przewodnictwem ksieni chełmińskiej. U schyłku życia Mortęskiej dalszy rozwój nowych fundacji oraz szkolnictwa klasztornego został zahamowany przez epidemię oraz wojnę ze Szwecją z lat 1626–1629.

Powołała także seminarium duchowne w Poznaniu, kształcące kapelanów dla odnowionych klasztorów; uczestniczyła w fundacji kolegium jezuickiego w Toruniu w 1593. Za jej rządów w klasztorze chełmińskim przeprowadzono szereg prac budowlanych, dobudowując do kościoła klasztornego kilka kaplic oraz przebudowując zabudowania klasztorne.

Była charyzmatyczną, wyrazistą osobowością. Choć pozostawała samoukiem, zyskała gruntowną znajomość Biblii, rozwijała duchowość benedyktyńską (sięgała wprost do „Reguły”, którą ułożył dla mnichów św. Benedykt), poznała awangardową wówczas duchowość ignacjańską (w tym „Ćwiczenia duchowe”, które napisał św. Ignacy Loyola), ceniła literaturę ascetyczno-mistyczną, lubiła malarstwo, miała wrażliwość muzyczną i (przypuszczalnie) piękny głos. Skupiona i refleksyjna, miała też doświadczenia mistyczne. Reprezentuje intelektualizm mistyczny w kulturze epoki baroku.

Zmarła w opinii świętości 15 lutego 1631 po trwającej około miesiąca chorobie i została pochowana w kościele klasztornym w Chełmnie pod głównym ołtarzem. Do rozbiorów jej kult był żywy w klasztorach benedyktynek, obecnie ma znaczenie lokalne w Chełmnie, Żarnowcu i Lubawie.

Pozostawiła po sobie liczne listy. Ponadto jest autorką dwóch wybitnych dzieł prozą, które współtworzą barokową literaturę religijno-mistyczną. Oba dzieła zawierają doniosłe uwagi o godności osoby ludzkiej, wolności i mocy człowieka, współtworząc barokowy humanizm chrześcijański i reprezentując personalizm, ze swą wizją duchowej mocy jednostki. Oba utwory powstały jako zapis wykładów klasztornych Mortęskiej dla mniszek, spisywany latami przez siostry (kolejne słuchaczki):

• Nauki duchowne, które stanowią komentarz do Pisma Świętego;
• Rozmyślania o Męce Pańskiej, uporządkowana według schematu medytacji ignacjańskiej refleksja nad męką Chrystusa.

Tuż po jej śmierci rozpoczął się kult, wśród wiernych i benedyktynek przekonanych o świątobliwości jej życia. Jezuita o. Stanisław Brzechwa napisał żywot przeznaczony do przygotowania jej procesu beatyfikacyjnego. Ciało zostało wówczas uroczyście przeniesione do osobnego grobu w krypcie przed wielkim ołtarzem kościoła klasztornego.

W 1709 specjalna komisja biskupia otwarła jej grób, której przewodniczył ks. Stanisław Józef Hozjusz, późniejszy biskup poznański oraz zbadała jej zwłoki, które pozostały nieuszkodzone, a które przebrano w nowy habit. Proces jej beatyfikacji wkrótce jednak wstrzymano. Następnie w 1741 sprawiono nową trumnę i przeniesiono ją do wspólnej krypty zakonnic. Z chwilą kasaty klasztoru Benedyktynek w 1817 jej kult został zapomniany, a ciało zostało ukryte tak, że nie można go było odnaleźć. W klasztorze zamieszkały później siostry miłosierdzia. W 1881 przybyła do Chełmna s. Michalina Żemałkowska, która miała sny, w których dowiedziała się, gdzie znajduje się jej trumna. Podjęto wówczas poszukiwania i znaleziono ją w krypcie poza murami kościoła. Na trumnie umieszczona była data „1741” oraz inicjały „M. M. – X. K. C.” (Magdalena Mortęska Ksieni Klasztoru Chełmińskiego).

4 kwietnia 1953 komisja pod przewodnictwem ordynariusza diecezji chełmińskiej, bp. Kazimierza Józefa Kowalskiego przy udziale historyka prof. Karola Górskiego dokonała otwarcia trumny i rekognicji jej ciała. Było ono wysuszone, w stosunkowo dobrym stanie, o wzroście około 175 cm, pozbawione prawego oka, które wyłupiła sobie w dzieciństwie. Jej kult utrzymywał się w klasztorach Benedyktynek reformy chełmińskiej do ich kasaty.

Od 2006 jej ciało spoczywa w specjalnej krypcie przy klasztorze w Chełmnie. Proces beatyfikacyjny był na przestrzeni wieków już dwa razy rozpoczynany, jednak bez dalszego powodzenia (wojny szwedzkie, kasata zakonu). Dopiero początek XXI wieku przyniósł wznowienie starań o wyniesienie jej na ołtarze. 18 grudnia 2015 biskup toruński Andrzej Suski wydał specjalny edykt, skierowany do wiernych o udostępnienie posiadanych materiałów i dokumentów mogących pomóc w przeprowadzeniu jej procesu beatyfikacyjnego.

Po uzyskaniu zgody Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych w Rzymie, w kościele św. Jana Chrzciciela i św. Michała Archanioła w Lubawie, 3 lipca 2016 został rozpoczęty przez bp. Andrzeja Suskiego uroczystą mszą świętą proces jej beatyfikacji, po czym został zaprzysiężony specjalny trybunał diecezjalny w tym procesie w następującym składzie:

• ks. dr Sławomir Oder – postulator procesu,
• ks. dr Andrzej Scąber – delegat biskupa toruńskiego,
• o. dr Szczepan Tadeusz Praśkiewicz OCD – postulator sprawiedliwości,
• ks. dr Mariusz Stasiak – notariusz,
• ks. Paweł Kołatka – notariusz pomocniczy.

Odtąd przysługuje jej tytuł Służebnicy Bożej.

Ku jej czci ułożono specjalny hymn jej poświęcony.

5 lutego 2015 biskup toruński Andrzej Suski wydał imprimatur do specjalnej modlitwy o łaski za jej wstawiennictwem.

W dniu rozpoczęcia procesu jej beatyfikacji (3 lipca 2016) bp Andrzej Suski i bp Józef Szamocki dokonali poświęcenia kaplicy i dzwonu znajdujących się na terenie majątku w Mortęgach, których właścicielami są obecnie Alina i Jan Szynakowie.

• Święci i błogosławieni Kościoła katolickiego
• Polscy święci i błogosławieni

• Stanisław Brzechwa: Nayprzewielebnieysza w Bogu panna Magdalena Mortęska, Xieni Klasztoru Chełminskiego Reguły S.O. Benedyktá yCáłey Reformácyi Chełminskey od Stolicy Apostolskiey Roku 1605 approbowáney. Poznań: W drukarni J.K.M. Collegium Soc. Jesu, 1747. OCLC 891198027.
• Karol Górski: Matka Mortęska. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, 1971, seria: Ludzie i czasy, nr 7. OCLC 927019319.
• Karol Górski: M. Magdalena Mortęska i jej rola w reformie trydenckiej w Polsce. (PDF). W: „Nasza Przeszłość” [on-line]. naszaprzeszlosc.pl, 1971.
• Karol Górski: Od religijności do mistyki: zarys dziejów życia wewnętrznego w Polsce. Cz. 1, 966-1795. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1962, seria: Rozprawy Wydziału historyczno-filologicznego, nr 28. OCLC 462679725.
• Karol Górski: Pisma ascetyczno-mistyczne Benedyktynek reformy chełmińskiej. Poznań: Jan Jachowski Księgarnia Uniwersytecka, 1937. OCLC 807119112.
• Władysław Szołdrski: Kronika benedyktynek chełmińskich. Pelplin: Kuria Biskupia w Pelplinie, 1937. OCLC 864137613.

• Magdalena z Mortęg Mortęska, Ksieni Benedyktynek. „Przewodnik Katolicki”. Nr 1, s. 6–7, 1916. Poznań: Drukarnia i Księgarnia św. Wojciecha. OCLC 746125540. [dostęp 2019-01-24].