Jan Jakub Benni

Jan Jakub Benni (ur. 25 lutego 1800 w Lesznie, zm. 23 stycznia 1863 w Tomaszowie Mazowieckim) – pastor ewangelicki, teolog, hebraista, działacz społeczny.

Jan Jakub Benni był synem Michała Piczpacza Benniego, tłumacza przysięgłego z Leszna, i Racheli z Bürgelowów. 19 stycznia 1829 w Warszawie poślubił Angielkę Marię Annę White (1800-1874), córkę obywatela brytyjskiego Arthura White'a i Ludwiki z Harriotów. Miał z nią pięcioro dzieci: dwie córki Annę Amalię i Marię Rachelę oraz trzech synów: Fryderyka Emanuela Hermana (1834-1900), Artura Wilhelma (1839-1867) i Karola Abrahama Henryka (1843-1916), warszawskiego laryngologa i powstańca styczniowego.

W latach 1816-1817 uczęszczał do liceum w Warszawie, potem pobierał nauki w Gimnazjum Fryderyka Wilhelma w Berlinie. Odbył studia teologiczne na Uniwersytecie Królewieckim w Prusach (l. 1823-1826). 31 października 1827 r. został Benni ordynowany na pastora. Od Konsystorza Generalnego Wyznań Ewangelickich w Królestwie Polskim otrzymał pozwolenie na wygłaszanie kazań w celach misyjnych i głoszenie ewangelii wśród ludności żydowskiej. Pracę duszpasterską rozpoczął w Piotrkowie Trybunalskim na stanowisku proboszcza (1827-1833). Podjął współpracę z Misjonarzami Angielskimi, którzy na ziemiach polskich szerzyli chrystianizację wśród Żydów.

Około roku 1828 wziął Benni pod opiekę środowisko ewangelickie w Tomaszowie Mazowieckim i podjął intensywne starania o budowę kościoła (1829) i plebanii (1833), a nadto o erygowanie nowej parafii ewangelicko-augsburskiej. 21 kwietnia 1833 roku został pierwszym stałym proboszczem na świeżo kreowanej Parafii Ewangelickiej w Tomaszowie Mazowieckim i tę posługę pełnił do końca życia przez 30 lat z krótką przerwą w r. 1837, kiedy przez 8 miesięcy pracował wśród ewangelików Lublina (VIII 1837 – V 1838), niosąc pomoc duchową podczas epidemii cholery i aktywnie współdziałając z Misjonarzami Angielskimi. Po przekazaniu parafii lubelskiej prezbiterianom wrócił do Tomaszowa Mazowieckiego.

W latach 1843-1844 zorganizował parafię „Wielka Wola”, tworząc domy modlitwy i szkoły kantorackie w promieniu 10-30 km od Tomaszowa. Aż do r. 1852 obsługiwał parafian w Przedborzu i innych miejscowościach odległych o 80 km od Tomaszowa. Mieszkał Benni wraz z rodziną w budynku położonym na pn. pierzei Rynku św. Józefa nr 6 (ob. Plac Kościuszki 22). Dobrze znał język polski, rosyjski, niemiecki, francuski i angielski.

Jawnie protestował Benni przeciw zatrudnianiu dzieci w fabrykach i postulował konieczność ich kształcenia na poziomie podstawowym (czytanie, pisanie, rachowanie), co spotkało się z żywym oddźwiękiem środowiska ewangelickiego. W r. 1833 z inspiracji Benniego powstaje przy parafii szkoła ewangelicka, odrębna od dotychczasowej wielonarodowościowej szkoły elementarnej powołanej w r. 1822. Szkoła ta odegrała ogromną rolę w edukacji ludności Tomaszowa Mazowieckiego. Pastor Benni z całym poświęceniem zajmował się nauczaniem młodzieży i krzewieniem ewangelii wśród ludności niemieckiej, polskiej i żydowskiej. W roku 1851 stworzył ochronkę dla sierot. Propagował higienę wśród wiernych, co wiązało się powtarzającymi się nawrotami cholery i tyfusu. Po epidemii cholery z r. 1852, która wywołała liczne zgony (zmarł m.in. prezydent miasta Józef Szlifirski, trzeci burmistrz Tomaszowa Mazowieckiego), domagał się od władz miasta zwiększenia nakładów na opiekę zdrowotną. W lipcu 1853 r. z polecenia Benniego sprowadzono do Tomaszowa na stanowisko lekarza miejskiego Samuela Fliegela (1804-1894), żyda, wyznającego religię protestancką (Benni poznał go w r. 1838 w Lublinie). Pastor Benni odegrał ogromną rolę w życiu religijnym, kulturalnym i edukacyjnym miasta Tomaszowa Maz., a jego synowie, wychowani w duchu patriotycznym, należeli do elity intelektualnej społeczeństwa polskiego.

Powieściopisarz polski Teodor Tripplin, który kilkakrotnie odwiedzał Tomaszów Mazowiecki w połowie XIX wieku (po raz pierwszy w grudniu 1849 roku), pozostawił urzekający opis całej rodziny Bennich:

Zdaniem Leopolda Otto, Jan Jakub Benni należał „do najwyżej wykształconych polskich Teologów Ewangelickich. Był to mąż wielkiej nauki, postępujący ciągle z rozwojem teologij – ale zarazem niewzruszonej prawowierności. Teolog głębokiej wiary, mimo uczoności swojej nie zboczył ani na chwilę od zasad Kościoła – owszem, godłem jego było: Pismo Święte i Księgi symboliczne Kościoła naszego”.

Umarł 23 stycznia 1863 roku w Tomaszowie Mazowieckim po długiej i ciężkiej chorobie. Został pochowany na miejscowym cmentarzu ewangelickim.

• Eugen Biedermann, Kurzer Abriß der Geschichte der Tomaszower Evangelisch-Augsburgischen Gemeinde, Tomaszow 1902, s. 8-15;
• Jan Góral, Ryszard Kotewicz, Dwa wieki Tomaszowa Mazowieckiego. Zarys dziejów miasta 1788-1990, Tomaszów Mazowiecki 1992, s. 96 i 98;
• Eduard Kneifel, Die Pastoren der evangelisch-augsburgischen Kirche in Polen. Ein biographisches Pfarrerbuch mit einen Anhang, Eging 1968, s. 57 (biogram).
• Leon May [podpisano: P. M. = pastor May], "Monografia gminy Ewangelicko-Augsburskiej miasta Tomaszowa", w: Tomaszów bohaterowi narodowemu 1918, Warszawa 1918, s. 36;
• Leon May, 100 Jahre Evang.-lutherische Gemeinde Tomaschow, Lodz 1936, s. 15-16, 18;
• BohdanB. Olszewski BohdanB., Wieczory nad Pilicą. Impresje historyczne, Łódź: Wydawnictwo Literatura, 2009, s. 71-75, ISBN 978-83-7672-084-5, OCLC 751006554 .
• Krzysztof Tomasz Witczak, Teodora Tripplina „Wycieczki w Rawskie do Tomaszowa Mazowieckiego”, Rocznik Łódzki 56, 2009, s. 59, 62, 64-66 (fot.);
• Krzysztof Tomasz Witczak, Benni Jan Jakub (1800-1863), TSB, z. 6, Tomaszów Mazowiecki 2010, s. 10-12.