Hélène Nolthenius

Hélène Francisca Wagenaar-Nolthenius (Amsterdam, 9 april 1920 - aldaar, 22 april 2000) was een Nederlandse schrijfster, musicologe, cultuurhistorica en hoogleraar.

Nolthenius studeerde musicologie aan de toenmalige Rijksuniversiteit Utrecht. Daarmee zette zij een familietraditie voort. Zowel haar grootvader als haar vader was classicus en musicus. In 1941 richtte zij samen met Nancy van der Elst [1919-2017] de Studievereniging Hucbald op. Van der Elst componeerde enkele werken op teksten van Nolthenius.

Vanuit een sterke sociale bewogenheid sloot zij zich enige tijd aan bij de CPN. Ook was zij enige tijd belijdend katholiek. In 1945 deed Nolthenius doctoraalexamen. Zij begon haar carrière met het schrijven van muziekrecensies voor het rooms-katholieke dagblad De Maasbode. Zij werd in 1946 hoofd van de muziekafdeling van de Katholieke Radio Omroep (KRO). In 1948 promoveerde zij bij Albert Smijers op een proefschrift over De oudste melodiek van Italië: de muziek van het Duecento.

Begin jaren vijftig verschenen haar eerste literair-wetenschappelijke boeken. In de jaren zeventig en tachtig publiceerde zij misdaadromans die zij situeerde in het middeleeuwse Italië.

In 1958 werd Nolthenius buitengewoon hoogleraar muziekgeschiedenis van de Oudheid en de Middeleeuwen aan de Rijksuniversiteit Utrecht. In 1966 werd haar leerstoel omgezet in een gewoon hoogleraarschap. In 1974 werd zij benoemd tot lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW). Sinds de jaren negentig wordt zij beschouwd als een belangrijke voortrekker op het gebied van de nieuwe geschiedschrijving, met name de mentaliteitsgeschiedenis.

Als erudiete geleerde stond Nolthenius pal voor het behoud van de humaniora aan de universiteit. Zij leed zeer onder de algemene teruggang die zij meende te constateren in het ontwikkelingsniveau van studenten, het gevolg van een reeks bezuinigingsrondes in de jaren zestig en zeventig. Hélène Nolthenius was zeer onder de indruk van Franciscus van Assisi, ook al distantieerde zij zich van het katholicisme en koos zij voor de rede boven het geloof. Gebeurtenissen in de oorlogstijd hadden een blijvende invloed op haar leven.

Nolthenius raakte bij een groot publiek bekend door haar vaak herdrukte boeken Renaissance in mei en Duecento, evenals haar studies over het gregoriaans, Muziek tussen hemel en aarde, en een biografie van Franciscus van Assisi, Een man uit het dal van Spoleto. Haar boek over het gregoriaans werd in 2009 bij Vantilt in een derde editie heruitgegeven en ingeleid door Etty Mulder.

• 1948 - De oudste melodiek van Italië: een studie over de muziek van het Duecento (proefschrift)
• 1949 - Eroica: het leven van Ludwig van Beethoven (1770-1827)
• 1950 - Zwerftochten door het rijk der muziek
• 1951 - Duecento: zwerftocht door Italië's late middeleeuwen
• 1952 - Onvoltooide symphonie: het leven van Franz Schubert (1797-1828)
• 1953 - Addio, Grimaldi!
• 1956 - Beethoven vanuit zijn muziek
• 1956 - Mozart miniatuur
• 1956 - Renaissance in Mei: Florentijns leven rond Francesco Landini (-1397)
• 1957 - Zeg luister eens ...
• 1958 - Nederlands muziekleven in de Middeleeuwen
• 1959 - Muziek in de kentering: echo's van het Hellenisme
• 1962 - In het voorportaal van de Akropolis
• 1966 - 'Buiten blijven
• 1968 - Een ladder op de aarde
• 1970 - De afgewende stad
• 1971 - De Nederlander en zijn muziek: verkenning van een mentaliteit
• 1975 - Weekend op Waldegg: roman, ISBN 90-214-1360-4
• 1977 - Geen been om op te staan: roman, ISBN 90-214-1410-4
• 1979 - Denkend aan Venetië...
• 1980 - Als de wolf de wolf vreet ...: Lapo Mosca tussen de roofdieren, ISBN 90-214-7715-7
• 1981 - Muziek tussen hemel en aarde: de wereld van het Gregoriaans, ISBN 90-214-7716-5
• 1984 - De steeneik, ISBN 90-214-7717-3
• 1984 - Franciscus als componist (overdruk)
• 1988 - Een man uit het dal van Spoleto: Franciscus tussen zijn tijdgenoten
• 1988 - Franciscus, verhaal en werkelijkheid
• 1989 - Moord in Toscane: een monnik als speurder in de Middeleeuwen, ISBN 90-214-7721-1
• 1991 - Babylon aan de Rhône: Lapo Mosca in ballingschap, ISBN 90-214-7724-6
• 1992 - De cicade op de speerpunt: de Griekse oudheid in 160 epigrammen, ISBN 90-214-7725-4
• 1993 - Het vliegend haft, ISBN 90-214-7713-0
• 1999 - Voortgeschopt als een steen, ISBN 90-214-7733-5

• Biografie in het Biografisch Woordenboek van Nederland
• Portret in Digitaal Vrouwenlexicon
• Renaissance in mei