Helena Lochner

Helena Johanna Francina Lochner (distrik Moorreesburg, 15 September 1892 – Bloubergstrand, 15 Julie 1951) was 'n Afrikaanse skrywer en illustreerder van leesboekies vir jong kinders. Haar skrywersnaam was Helena J.F. Lochner.

Eindelik is 62 boekies met meer as honderd van haar verhaaltjies gepubliseer met oorspronklike stories wat Lochner self geïllustreer het, onder meer Tafelberg se kleed (1935), Drie ou broertjies (1935), Die dom varkie (1937) asook Vrolike versies (1935). Die boekies het gewoonlik 'n gekleurde buiteblad met 'n skets deur Lochner gehad en illustrasies en groot druk binne. Buiten skryfwerk was haar groot belangstelling reis. Sy was byvoorbeeld die enigste wit vrou wat die gebalsemde lyk van die patriarg van Siam aanskou het. Ook kon sy onder haar vriende van die vooraanstaande mense van Suid-Afrika tel. Sy het self op ’n keer vertel hoe George Bernard Shaw haar een aand gehelp het om haar kamerdeur in ’n hotel in Seepunt oop te breek toe sy dit per ongeluk gesluit het.

Lochner was die 10de van Johannes Tobias (Jan) en Helena Johanna Francina Lochner se 14 kinders. Sy is in die Swartland gebore, waar haar belangstelling in stories ontstaan het na aanleiding van die verhale wat die slawenageslag op hulle familieplaas saans vertel het, maar toe sy ses jaar oud was, het die gesin Somerset-Wes toe verhuis waar hulle skuins oorkant die plaaslike NG gemeente se destydse pastorie gewoon het. Somerset-Wes se predikant van 1891 tot 1936 was ds. P.J. Pienaar, wat getroud was met Henrietta Christiane Neethling, die sewende van ds. en mev. J.H. Neethling se 12 kinders en ’n kleindogter van ou ds. Andrew Murray van Graaff-Reinet. Ds. en mev. Pienaar het 13 kinders gehad, van wie een seuntjie in sy geboortejaar (1903) oorlede is en die jongste seun, Leon, in Februarie 1928 toe hy 20 jaar oud was. Van die oudste vier kinders, almal seuns en almal min of meer tydgenote van Helena Lochner, was een later skoolhoof op Caledon, een hoof van Mowbray se opleidingskollege en een onderwyser, staatsamptenaar en sakeman. Een van die Pienaar-dogters, Henrietta Cecile, was van 1922 tot 1937 getroud met dr. J.L.B. Smith, die Suid-Afrikaanse igtioloog, wat beroemd geword het nadat hy die selakant geïdentifiseer het.

Op tienjarige leeftyd het Helena Lochner reeds toneelstukkies geskryf wat die Lochner- en Pienaar-kinders in die pastorie se eetkamer opgevoer het waar die groot eetkamertafel as verhoog vir hul opvoerings gedien het. Reeds hier, so skryf Kay Carter in Die Huisgenoot van 26 Januarie 1951, het sy uitgeblink as "onderwyseres", want "die kleintjies moes die toneel speel soos sy dit vir hulle voorsê, of glad nie".

Op Somerset-Wes het Helena eers na 'n voorbereidende skooltjie gegaan en vanaf haar sewende jaar na dieselfde "groot skool" waar haar broers en susters ook hul skoolonderrig ontvang het. Nadat sy op Somerset-Wes gematrikuleer en daarna 'n onderwysdiploma verwerf het, het sy 'n jaar lank onderwys gegee op die plaas De Keur by Ceres. Die volgende twee jaar was sy onderwyseres op Simondium naby die Paarl en eindelik 24 jaar lank kindertuinonderwyseres in die Strand. In 1938 het sy met vervroegde pensioen afgetree en enkele jare 'n ouderwetse huis op die rotse by Bloubergstrand gekoop omdat sy lief was vir die see.

Sy het vir haar vader en moeder gesorg tot albei se dood. Dit sowat as die onverwagte dood van haar verloofde, die portret skilder George Crosland Robinson (1858–1930), het daartoe bygedra dat sy nooit getrou nie, hoewel sy ten tyde van Robinson se dood reeds 37 jaar oud was. Hy het haar aangespoor om haar illustrasietalent te ontwikkel. Sy was baie lief vir kinders, wat haar "auntie Molly" genoem het en vir reis. In 1930 en weer in 1937 het sy 'n uitgebreide reis onderneem waartydens sy 'n studie van die kinderlektuur van ander lande gemaak het. In bogenoemde uitgawe van Die Huisgenoot het sy van een van haar reise vertel: "Toe ek in 1937 na die Ooste gereis het, was dit in ’n boot van die Holland-Afrika-lyn. Die kaptein en offisiere het maar aangeneem da ek ’n dame van Engelse afkoms is en saans aan die eettafel was hulle nie so versigtig soos hulle in ander omstandighede sou gewees het nie. Die grappies wat hulle vertel het, was nie juis bedoel vir die ore van ’n dame nie. So kon dit egter nie aangaan nie. So teen die vyfde dag steek ek los met ’n toesprakie in Hollands. Jong, jy moet hulle gesigte gesien het. Hulle wou my met alles geweld oorboord smyt."

Van omstreeks die ouderdom van 10 jaar af het sy kinderstories vir haar eie plesier geskryf. As onderwyseres het sy gereeld stories uitgedink om vir haar klas te vertel. Haar eintlike skrywersloopbaan het begin in 1926 – sy was nagenoeg 34 jaar oud – toe adv. J.H.H. de Waal 'n artikel van haar na Die Huisgenoot gestuur het sonder haar medewete. Vyf-en-twintig jaar later het sy in dié tydskrif vertel hoe dit gebeur het: "Ek was nog maar jonk toe ek begin skrywe het. Party artikels en storie het ek bewaar, ander verwaarloos. Maar eendag kom oom Jannie de Waal, die skrywer van Johannes van Wyk, my besoek, en onderwyl ons so sit en tee drink, tel hy ’n tekening van my op wat eenkant op die tafel lê. 'Het jy dit gedoen, Molly?' vra hy. Ek sê toe: 'Ja, dit is een van baie.' 'Maar Molly, as jy so goed kan teken, behoort jy ook te skrywe.' Ek lag en vertel hom dat ek al baie geskrywe het om my besig te hou. Hy vra my toe om hom net een artikel te wys. Onder die stoelkussing was juis een waarmee ek net klaar was, en dié het ek hom gegee. Nadat hy dit deurgelees het, steek ek dit weer onder die kussing weg. 'Molly, stuur dit na die Pers,' sê hy. 'Ag, oom Jannie, hulle sal dit nooit plaas nie.' Hy kyk my ewe ernstig aan en sê: 'Kom ek wed jou.' 'Goed,' sê ek. 'Ek sal jou ’n doos van die duurste sigare gee indien dit geplaas word, maar as die artikel terugkom, gee jy my ’n groot doos sjokolade.'

"Reken, ek vergeet toe alles daarvan. ’n Paar weke daarna kry ek ’n brief van die redakteur van Die Huisgenoot waarin hy my meedeel dat my artikel geplaas sal word, en my vra of ek nie meer wil skrywe nie. My eerste gedagte was dat ’n gruwelike fout begaan was, want ek het mos nie iets aan Die Huisgenoot gestuur nie. Adv. De Waal bel my toe ’n kort tydjie daarna en vra of ek my artikel in Die Huisgenoot gesien het. Ek was so verbaas dat ek nie kon antwoord nie. 'Ja, Molly,' sê hy, 'ek het jou artikel gesteel onder die stoelkussing, dit ’n titel gegee en ingestuur. Baie geluk ook; jy skuld my ’n doos sigare.'" Lochner vertel adv. De Waal het haar weer kom besoek en haar vertel "hoe nodig my land Afrikaanse skrywers het, dat die tyd nou ryp was vir my om my deel by te dra. Toe skrywe ek eers ’n paar artikels vir grootmense, maar besluit somaar een dag dat ek liewer kinderstories wil skrywe." So het sy help voldoen aan die geweldige behoefte aan geskikte Afrikaanse kinderlektuur.

Haar eerste kinderverhaal, Ou Koning van Klou, het eers as vervolgverhaal in Die Jongspan verskyn en is in 1930 in boekvorm uitgegee, die eerste Afrikaanse kinderboek wat die skrywer self geïllustreer het. Hierna het nog sowat 60 verhaaltjies die lig gesien, soms enkelstaande, soms in kleiner of ook omvattender bundels. Ná haar aftrede as onderwyseres kon sy haar voltyds aan haar skryfwerk wy. Altesaam 62 van haar boekies is gepubliseer wat meer as honderd verhaaltjies bevat het.

Danksy haar reise en biblioteeknavorsing kon Helena Lochner die afdeling "Kinders van die wêreld" in die Afrikaanse Kinderensiklopedie skryf. 'n Stokperdjie was om sprokies en legendes van ander lande te versamel.

Baie van haar verhaaltjies is ná haar dood, in die ouderdom van net 57 jaar, heruitgegee, onder meer drie groot versamelbundels: Sprokieland (1969), Kinderland (1969) en Kammaland (1970). Sy het ook verhale van heldefigure uit die Suid-Afrikaanse geskiedenis oorvertel, soos Die held Woltemade (1935), en ou volksverhale wat sy gehoor het, baie daarvan by bruin mense, onder meer Hoe die sprinkane horinkies gekry het (1932) en Tafelberg se kleed (1935). Die oorgrote meerderheid was fantasieverhale. Soms het sy mense of diere denkbeeldige eienskappe gegee, byvoorbeeld in Die geleende velskoen (1932), Ou tante Langtand (1932), Drie ou broertjies (1935) en Die dom varkie (1937). Soms het die verhaaltjies oor koninklikes gehandel, soos Die prinses se pêrels (1931) en soms denkbeeldige karakters, byvoorbeeld Die heks in die hooimied (1935), Donsie en die dwergie (1937) en Die honger draak (1937). Elsabe Steenberg skryf in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek dit is verkeerd om te beweer dat Lochner sprokies geskryf het, al het sy sommige verhaaltjies self so genoem, byvoorbeeld Die vuurvreter (1932), Die wit duif (1935) en Pannekoekland (1943). "Haar fantasiefigure besit nie simboliese reikwydte nie en spreek dus nie tot die onderbewuste van die kind soos die egte sprokie nie." Tog is daar al by geleentheid na haar verwys as "Afrikaans se Hans Christian Andersen".

Oor die skryfproses het Lochner kort voor haar dood gesê: "Dit was eienaardig, maar ek het nooit nodig gehad om hierdie stories uit te dink nie. Hulle het somaar so vanself gekom. Selfs wanneer ek in die nag wakker word, kry ek ideë. As ek te vaak is om op te staan en papier te soek, maak ek die aantekeninge teen die wit tafeltjie waarop die lamp staan. Môre vroeg, wanneer ek wakker word, skryf ek dan my storie." Sy het destyds erken dat sy soms ook die wind van voor gekry het. "Dit het soms opdraand gegaan. Die uitgewers wou nie instem dat groot druk vir die kleintjies absoluut nodig is nie. Ook het hulle gesê dat gekleurde illustrasies te duur vir die Pers is."

Steenberg skryf: "Vir die Afrikaanse kinderliteratuur het Helena Lochner baanbrekerswerk gedoen – nie net omdat sy met haar gewilde stories in 'n dringende behoefte voorsien het vir die verskyning van kinderboeke wat werklik vir kinders geskik sou wees. Sy het ingewikkelde en abstrakte woorde vir kleuters vermy en deur die gebruik van koppeltekens lang woorde makliker leesbaar vir die kleintjies gemaak. Sy het daarvoor gesorg dat haar boeke in groot druk verskyn het en van gekleurde buiteblaaie en genoeg illustrasies, wat sy self gemaak het, voorsien was. Deur haar lewe het sy haar onvermoeid beywer vir groter erkenning van die kinderboek as onontbeerlike deel van 'n volk se literatuurskat."

Prof. F.E.J. (Fransie) Malherbe skryf in die Standard Encyclopaedia of Southern Africa Locher se stories was vol lewe en humor en hoewel elke verhaaltjie 'n morele lessie bied, irriteer dit nooit en weerspieël elkeen die sonnige geaardheid van sy skrywer. Steenberg skryf egter: "Literêr is Helena Lochner se werk nie besonder hoogstaande nie. Haar groot waarde as skryfster is daarin geleë dat sy die skamele kinderlektuur van haar tyd beduidend aangevul het en daarvoor gesorg het dat die kinderboek sterker onder die algemene aandag, en veral dié van uitgewers, gekom het."

'n Straat op Vanderbijlpark, Gauteng, heet Helena Lochnerstraat.

Werke uit haar pen sluit in:

• Beukes, W.D. (red.) Boekewêreld: Die Nasionale Pers in die uitgewersbedryf tot 1990. Nasionale Boekhandel Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe eerste druk 1992
• (af) Hopkins, ds. H.C. 1969. Die Ned. Geref. gemeente Somerset-Wes 1819–1969. Somerset-Wes: NG Kerkraad.
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein. Lochner, Helena J.F. – Biografie.
• Nasionale Pers Beperk. Ons skrywers en hul werke: ’n Plate-album. Nasionale Pers Bpk. Kaapstad 1936
• (en) Potgieter, D.J. (hoofred.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd.
• (af) Smith, Margaret Mary in Beyers, C.J. 1981. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek. Durban en Pretoria: Butterworth & Kie (SA) (Edms.) Bpk.
• (af) Steenberg, Elsabe in Beyers, C.J. 1987. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
• (af) Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.
• Wybenga, Gretel en Snyman, Maritha (reds.) Van Patrys-hulle tot Hanna Hoekom. Lapa-Uitgewers Eerste uitgawe Tweede druk 2005

• (af) 'n Versameling van haar verhaaltjies aanlyn. URL besoek op 29 Oktober 2015.
• (af) Besonderhede van drie van die bundels verhaler wat ná haar dood verskyn het. URL besoek op 31 Oktober 2015.
• (af) Haar gediggie Briefies. URL besoek op 31 Oktober 2015.
• (af) Avontuurland: Bekende en onbekende stories uit die verhaleskat van Helena JF Lochner. URL besoek op 31 Oktober 2015.
• (en) Die ou pastorie by Lourensstraat 41, Somerset-Wes, soos te sien op Google Maps. URL besoek op 31 Oktober 2015.
• (en) Hierdie huis was moontlik die een waarin Helena Lochner op Somerset-Wes gewoon het. URL besoek op 31 Oktober 2015.