Gezina Kruger

Gezina Susanna Frederika Wilhelmina (gebore Du Plessis, bynaam tant Siena, Burgersdorp, Kaapkolonie, 5 Mei 1831 – Pretoria, Transvaal, 20 Julie 1901) was die tweede vrou van pres. Paul Kruger en die moeder van 15 van sy 17 kinders. Die Pretoriase voorstad Gezina is na haar genoem. Vanaf hul huwelik in 1847 het sy haar man amper 55 jaar lank as troue lewensmaat in voor- en teëspoed bygestaan en met haar afsterwe het sy die ou president diep bewoë en verslae in ballingskap agtergelaat. Volgens prof. S.P. Engelbrecht was sy "stil en teruggetrokke van aard, sober en eenvoudig in haar kleding. Haar krag het in die huislikheid gelê wat sy in haar gesin geskep het."

Gezina du Plessis was een van die nege kinders van Jan Adriaan du Plessis (1804–1848) en Catharina Magdalena du Plessis (1810–1878, blykbaar haar nooiensvan). Sy het as kind die Potgieter-trek meegemaak. As jong seun het Paul Kruger haar, 'n niggie van sy eerste vrou, geken en na die dood van sy eerste vrou, is hy met Gezina in Januarie 1846 getroud nadat sy eerste vrou, Anna Maria Etresia Kruger (née Du Plessis), in 1846 oorlede is. Eindelik was Gezina en Paul Kruger 54 of 55 jaar lank getroud. Prof. Jan Lion Cachet het oor haar gesê: "Tant Siena, soos sy genoem is, was 'n tipe van die ou Afrikaanse vrou – sag, eenvoudig, gasvry, vriendelik en tog so sterk in die geloof." Sy het jare lank met swak gesondheid gesukkel en etlike kere by die dood omgedraai. Toe Kruger in 1877 na Europa moes vertrek om teen die anneksasie van Transvaal beswaar te maak, moes hy haar siek op Boekenhoutfontein agterlaat.

Weens sy toenemende politieke bedrywighede het Kruger in 1881 besluit om permanent in Pretoria te gaan woon. In 1883 is hy vir die eerste keer tot president verkies. Ten spyte hiervan, het die Kruger-gesin hulle natuurlike en eenvoudige huislike lewe voortgesit. As boerevrou hou Gezina Kruger melkkoeie aan op hulle groot erf in Kerkstraat, en hulle kry al hul lewensbenodigdhede van hulle plaas af. Aan haar man se toenemende openbare bedrywighede het sy nie deelgeneem nie. Sy verskyn op geen foto waar die President in die openbaar verskyn nie. As tipiese Afrikanervrou van die 19de eeu het sy dit as haar eerste plig gevoel om vir haar man 'n rustige en warme huislike lewe te skep en 'n goeie moeder vir hulle groot gesin te wees. Sy was 'n knap huisvrou en was bekend vir haar pragtige fyn naaldwerk.

As presidentsvrou het sy ook die smart en ontwrigting van die Engelse Oorlog beleef. Vol kommer het sy die verloop van die oorlog saam met die president gevolg. Vier van haar seuns, vyf skoonseuns en 33 kleinseuns was op kommando. Saam met duisende ander Afrikanervroue in hierdie jare, in konsentrasiekampe of vlugtend in die veld, het sy die smart beleef van mans en seuns wat gesneuwel het of gevange geneem is. Toe pres. Kruger op 29 Mei 1900 in ballingskap vertrek, kon sy hom weens swak gesondheid nie vergesel nie. Dit moes 'n bitter afskeidsuur gewees het met die wete dat hulle mekaar waarskynlik nooit weer sou sien nie.

"Van Krugersdorp se konsentrasiekamp is agt klein-kinders ná die dood van hulle moeder uitgehonger en siek aan masels na haar mev. Kruger gestuur," aldus Gedenkboek: Die Gereformeerde Vroue. (Die bron maak dit nie duidelik wie se kinders dit was nie, maar dit is bekend dat Gezina se dogter Sophia Margaretha Smit op 27 Mei 1901 te Steenbokfontein, Swartruggens, oorlede is.) Binne nege dae is vyf van die kindertjies oorlede. Gedurende dié siekte en dood het tant Siena vinnig agteruitgegaan en twee weke na hulle is ook sy verlos en het sy die rus, waarna sy so vurig verlang het, ingegaan.

Op 20 Julie 1901 het Gezina Kruger sag en berustend heengegaan. Sy was 'n voorbeeld van die tipiese Afrikanervrou van die 19de eeu, gevorm en gestaal deur die patriargale pionierslewe — vroue wie se hande vir niks verkeerd gestaan het nie, bekwaam en selfstandig. In haar loop ook soos 'n goue draad dié dinge wat die Afrikanervrou van die negentiende eeu as kultuurdraer gekenmerk het: haar geloof en nasietrots wat sy as vanselfsprekend aanvaar en uitgeleef het.

Haar kinders was: Casper Jan Hendrik,Catharina Helena du Plessis, Jan Adriaan, Elsje Francina Kruger, Gezina Susanna Frederika Wilhelmina, Stephanus Johannes Paulus, Anna Johanna Maria Aletta,Stephanus Johannes Paulus Kruger, die tweeling Douw Gerbrand en Nicolaas Jacobus, Pieter, Sophia Margaretha Smit, Tareza Magrieta, Alida Barendina en Tjaard Andries Petrus. Ander bronne dui die getal as 16 aan.

Volgens die getuienis van tydgenote, was sy 'n sagte mens, beskeie, vriendelik en altyd bereid tot opoffering. Vir die President was sy 'n steunpilaar, en hy was afhanklik van haar toegewyde versorging. Op portrette waar sy in deftige boeredrag as Presidentsvrou verskyn, is haar houding rustig en kalm, die blik in die helder oë onbevrees. Gezina Kruger was diep godsdienstig en gelowig. Saam met die President, besoek sy gereeld die Gereformeerde kerk in Kerkstraat, waar hulle kerkstoele vandag nog bewaar word. Soos tal van Afrikanervroue in hierdie jare, help haar geloof haar deur moeilike tye en kry sy krag om beproewinge te verduur en te berus. Kort voor haar dood was haar laaste boodskap aan haar man dat hy sy vertroue in God moet stel.

Haar kleindogter Elsie van Broekhuizen het in Die Boerevrou die een en ander oor haar ouma meegedeel: "Stil, simpatiek en liefdevol het die vrou van die president haar lewe aan familie en volk gewy. Ons sien haar op die plaas Boekenhoutfontein, distrik Rustenburg, in die afwesigheid van haar man wat in diens van die Staat selde tuis kon wees om die groot boerdery te bestuur. Behalwe die gewone werksaamhede, was daar ook koffie- en suikerplantasies; kerse en seep is tuis vervaardig. In tyd van nood was die huis 'n toevlug vir die hele buurt. Tydens die Vryheidsoorlog in 1880, toe al die mans op kommando was, is hulle deur aanvalle van swartes bedreig. Onder dit alles was die vrou van die huis die verantwoordelike persoon om in die angsvolle nagte te sorg, te troos en planne te maak.

"Ouma was die middelpunt waarom die hele familie gedraai het. Oupa Kruger was sterk, maar ouma Kruger was nog sterker. Deur haar sagtheid en takt het sy hom heeltemal oorwin en gewillig het hy hom deur haar laat lei, steunende op haar liefde. En dat hy oud en afgeleef, afskeid moes neem van haar om die laaste jare van sy lewe alleen in ballingskap deur te bring was seker die swaarste beproewing van haar moeilike lewe."

Haar dogter mev. F.C. Eloff het 'n staaltjie gedeel waarin haar fyngevoeligheid en insig openbaar word vertel. "In die tyd van die Tweede Vryheidsoorlog het my vader veel las van sy oë gehad. Sy arts het hom belet om te lees en moeder sou daarvoor sorg. In die smartryke tyd toe my vader sy geliefde Suid-Afrika, sy onvergeetlike volk en sy familie vir ewig vaarwel moes sê om in die vreemde te vertoef, kon hy op 'n sekere dag die begeerte om die Bybel te lees, nie langer onderdruk nie. My moeder het my vader in diep gepeins, agter die deur van die groot saal, met die Bybel in sy hand opgemerk. Sy het meteens besef met wat 'n tere saak sy hier te doen het . . . en het die kamer stil verlaat."

• (af) Die Gereformeerde Vroueblad. 1959. Die Gereformeerde vrou 1859–1959. Potchefstroom: Potchefstroom Herald.
• (af) Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.

• Jan Eloff
• Sarel Eloff