Elise Wipf

D Elise Wipf oder Elisa Wipf (* 12. Mai 1882 z Mänidorf; † 4. Meerz 1929 z Züri) isch di eerscht Frau i de Redakzioon vom Schwyyzerischen Idiotikon gsyy. Iri Dissertazioon über de Tialäkt vo Täärbinu isch di eerscht und bis hüt äini von ganz wenige wüsseschaftlichen Abhandlige, wos über s Wallisertüütsch git.

D Elise Wipf hät nu vier Jaar am rächte Züriseeufer gwont; iri Eltere – de Vatter Heinrich Wipf (1848–1925) us Maartel im Wyyland isch Leerer gsyy, und d Mueter Anna Barbara née Holer (* 1853) isch vo Zuzgen im Fricktaal choo – sind 1886 i d Stadt Züri züglet. Gwont händ s zeerscht a de Häringsgass 18, de hüttige Häringstraass i der Altstadt, und nachanen a besserer Laag a de Suneggstraass 56.

Z Züri isch d Wipf i d Primaar- und d Sekundaarschuel ggange und hät drufaben a de hööchere Töchtereschuel (d Höötöö, di hüttig Kantonsschuel «Hohe Promenade») de spraachlich-hischtoorisch Unterricht vo de deetige Seminaarklasse bsuecht. Im Früelig 1902 hät si d Matuur gmachet und nachane a der Uniwërsitëët Züri gstudiert – iri Leerer sind us de Germanischtik (Albert Bachmann, Adolf Frey, Julius Stiefel), Skandinavischtik (Adeline Rittershaus), Anglischtik (Theodor Vetter), Romanischtik (Ernest Bovet), Indologyy und klassische Filologyy (Adolf Kaegi), Filosofyy (Friedrich Wilhelm Förster), Psichologyy (Ernst Meumann) und Gschicht (Meyer von Knonau) choo. Abgschlosse hät si 1907 bim Albert Baachme mit ere Dissertazioon über der altertümlich Tialäkt vo Vischpertäärbinu oder äifach Täärbinu, wies i de Doorffmundaart au ghäisst, im Walis.

Nach de Promozioon isch d Wipf im Sumer 07 im Uuftraag vom «Läitenden Uusschuss» vom Idiotikon wuchelang dur s Oberwalis gwanderet und hät Ufzäichnige gemachet. Me hät doozmaal vil Materiaal nöd nu für s Wöörterbuech gsamlet, sunder au zum e gsamttüütschschwyyzerischi Gramatik z schryybe (bis hütt es Desideerium). De Clara Stockmeyer, ere spöötere Redaktoorin am Idiotikon, hät si (welewääg i de Zwänzgerjaar) verzelt, si heg das Materiaal syynerzyyt uf Amërika mitgnaa (daadezue une mee) unds nachanen aagäblich uf de Häiräis i d Schwyyz verloore.

I säbere Zyyt hät der Eduard Schwyzer syni Tëëtigkäit as Redakter am Schwyyzerischen Idiotikon müese reduziere, wil er zum Leerer a de Hööchere Töchtereschuel gwelt woorden isch. Zum die Lucke füle, hät de Toktervatter vo de Wipf, wo glyychzyytig de Scheffredakter vom Idiotikon gsyy isch, dänn sii i d Redakzioon vom Wöörterbuech gholt. Am 1. Aprile 1908 hät si as eerschti Frau im Redakzioonsstaab deet aagfange.

Aber scho wenig spööter, 1910, hät d Wipf e Leerstell an ere hööchere Schuel z Amërika aagnaa – ganz plötzli und ooni Rücksicht uf di vertraagliche Chündigungsfrischte, wies im Pricht vom Idiotikon über s säb Jaar ghäisst. Wil scho wenig vorane de Redakter Hermann Blattner im Alter vo nu 44 Jaar gstoorben isch, händ em Wöörterbuech iez uf äimaal zwee Redaktoore gfëëlt, und das hät de Baachmen in en argi Bredulje praacht und s Usechoo vo de Liferige vom Idiotikon prämset. As Naachfolger vo de Wipf isch es Jaar spööter der Otto Gröger i d Redakzioon choo, wo nach em Tood vom Baachme 1934 dänn dëm syn Naachfolger as (faktische) Scheffredakter woorden isch. Wil d Wipf nu so churz i de Redakzioon gsyy isch und s Wöörterbuech eso abrupt verlaa hät, wird si uf de Titelbletter vo de beede Bänd, wo si draa mitgschaffet hät, nöd uufgfüert.

Wies de Wipf z Sturgis ganz im Weschte vom amerikaanische Bundesstaat South Dakota ggangen isch, wäiss der Autor vo dëm Artikel nööd. Si isch ämel näime wider uf Züri zruggchoo; luut em Bürgerbuech vo de Stadt Züri 1926 hät si doo bi irer Mueter a de Suneggstraass gwont. Im Jaar 1927 hät e «Dr. phil. M. Elise Wipf» i 47 Numere vo de Zytschrift Die Woche im Bild. Illustrierte katholische Familienzeitschrift d Rubrik Aus der Welt der Frauen redigiert – welewääg isch das öisi Elise Wipf gsyy. Wenig drüberaben isch si aber, ledig, im Alter vo nu 47i gstoorbe.

Uf Amërika uusgwanderet isch übrigens au ire Brüeder Richard Wipf, wo 1878 uf d Wält choo isch. D Aagaaben im Bürgerbuech sind aber echli verwirrlich: 1904 isch er z Brüssel «Musiker» gsyy, 1911 z Oxnard i Kalifornie «Bäcker und Konditor», und 1926 z Brooklyn, Nöi-York, «Maschinenmeister». Ghüraate hät er 1919 d Franzöösin Marie Delpech.

Das d Elise Wipf iri Aarbet über di hööchschtalemanisch Mundaart vo Vischpertäärbinu gschribe hät, hät zwee Gründ ghaa: Wil de Baachme für syni Reihe «Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik» di ganz Tüütschschwyyz hät welen abtecke, isch s Walis käi Zuefallswaal gsyy, und es hät müesen es Oort syy, wo nanig von groosse Turischteströöm überfluetet gsyy isch. Das es uusgrächnet Täärbinu gsyy isch, hät syn äifache Grund daadrin ghaa, wil deet d Underkunftsverheltnis guet gsy sind.

An und für si hett d Wipf chönen en Aarbet schryybe, wies die mäischte vor und nach ire gmachet händ: der «uurtüütsch» Luut so-und-so wird zum hüttige Tialäktluut das-und-das. Im Walis isch das fryyli nöd ganz eso äifach gsyy, wel sich deet d Wokääl im Uusluut nöd esoo verhalted, wie das luutgsetzlich müest syy. Mit andere Woort hät d Wipf i dëm Faal müese die Wokääl vo beede Syyten aagaa, nämli vo der althoochtüütschen und vo de rezänt-tialäktaale walisertüütsche Syyte.

Edërewääg bringt si zum äinte byyspiilswyys zeerscht ali -a, wo i de Mundaart im Uusluut voorchömed, nämli im Pluraal vomene Täil von starche Maskulyyna (taga), im Pluraal von epaar wenige starche Feminyyna (bōna), im Nominatyyv und Akkusatyyv Singulaar von schwache Feminyyna (sunna), im Nominatyyv und Akkusatyyv Pluraal vom schwache Nöitrum (ōra), im Nominatiyyv und Akkusatyyv Nöitrum vom schwachen Adjektyyv (ds glīχa), im Genetyyv und Datyyv Singulaar Feminyynum (ira), im Genetyyv Singulaar (mīna), i den Oortsadwërbie (oba) und im Äinzelfaal hina. Nachane chunt de hischtoorisch Täil, und dänn macht sis umgcheert: Si verglyycht, wo es althoochtüütsches -a verschwunden isch und was s Althoochtüütsch deet hät, wo s Täärbinertüütsch sys -a hät – zum Täil hät s Althoochtüütsch deet e churzes -a, zum Täil e langs -ā und mängmaal au öppis anders. D Wipf konschtatiert, das das ales gaar nöd klaar seg. Mit Gsetzmëëssigkäiten ämel cha me das ales nöd erchlëëre, und in spöötere Jaarzäänt hät me sich ganz Verschides dezue überläit. D Bisprächer vo irer Aarbet, de Primus Lessiak und de Karl Bohnenberger, händ bhauptet, die althoochtüütsche Wokaal segid halt au i dëne Fall überall lang gsyy, der Albert Baachme isch devoo uusggange, das d Betoonig im Walisertüütsch glyychmëëssiger uf d Silbe vertäilt segid, wo drum nöd eso liecht abgfale sind, de William G. Moulton hät vermuetet, s nööch frankoprowänzaalisch Patois, wos ganz ëënlichi Flexioonsstruktuure git, heg die im Oberwalis gstützt, und wider anderi säged, im Fal vo Ändige, aso vo de Morfologyy, gäbs äinewääg anderi Voorgäng i de Spraachentwicklig weder im Fal vo de Stammsilbe, wil Ändige ja ganz bistimti Funkzioone händ.

D Aarbet vo de Wipf isch, wie all Dissertazioonen us dëre Räie, sogaar bi vilne Tialäktolooge zimli vergässe ggange. Ganz z Urächt, wil die Aarbete nämli all wichtig sind und bis hütt nöd dur anderi Stuudien abglööst woorde sind. Grad für s Walis gits bis hütt wenig äxakti Undersuechige, so das men a dëre vo der Elise Wipf nöd verbyy chunt, wä-me si wott vertüüfft mit em Walisertüütsch usenandsetze.

• Die Mundart von Visperterminen im Wallis, Huber, Frauefäld 1910 (Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik 2).
• Mitaarbet am Schwyyzerischen Idiotikon, am Schluss vom Band VI und am Aafang vom Band VII.

• D Vita im Täiltruck vo irer Dissertazioon.
• D Yyläitig zu irer Dissertazioon.
• Verschideni Jaarespricht vom Schwyyzerischen Idiotikon, nämli die über d Jaar 1907, 1908 und 1910.
• Matrikeledizioon vo der Uniwërsitëët Züri.
• Verzäichnis von Dozänte vo der Uniwërsitëët Züri SS 1833 bis WS 1937/38.

• Literatur vu de un iber dElise Wipf im Katalog vu dr Dütsche Nazionalbibliothek

1. ↑ Elise ghäisst si luut de Matrikeledizioon vo der Uniwërsitëët Züri und de Jaarespricht vom Schwyyzerischen Idiotikon, Elisa luut irer Dissertazioon.
2. ↑ Bürgerbüecher für d Jaar 1892 (Supplimänt für di Niderglaane) und 1904, S. 35 und 817 (Digitalisaat 1892, Digitalisaat 1904).
3. ↑ Der eerscht Satz vo dëm Abschnitt luut de Wipf irer Dissertazioon, Syyte 3; de zwäit Satz nach ere handschriftliche Notiz, wo de Hans Wanner zu dëre Stell im Idiotikon-Äxemplaar hinderlaa hät. Das si s Materiaal uf Amërika mitgnaa hät, isch taatsächli esoo mit em Baachmen abgmachet gsyy, wie mer imene Brief vom Läitenden Uusschuss a d Wipf vom 23. Septämber 1907 cha naaläse (im Archyyv vom Idiotikon). Si hett d Bearbäitig vo dëm Materiaal dänn sele am nöie Woonoort fertigstele und s Resultaat so glyy wie mügli i d Schwyyz schicke.
4. ↑ Bürgerbüecher für d Jaar 1904, 1911 und 1926, S. 817, 1017 und 1999 (Digitalisaat 1904, Digitalisaat 1911, Digitalisaat 1926).
5. ↑ Die Mundart von Visperterminen im Wallis, S. 1.