Edmund Matejko

Edmund Marcin Matejko, także Zygmunt Matejko (ur. 12 listopada 1829 w Krakowie, zm. 2 lipca 1907 tamże) – polski powstaniec, uczestnik węgierskiej Wiosny Ludów i powstania styczniowego, agronom, dzierżawca majątków ziemskich (m.in. Bieńczyc), nauczyciel w szkole rolniczej w Czernichowie, starszy brat malarza Jana Matejki, a młodszy Franciszka Matejki

Pochodzenie i młodość

Urodził się 12 listopada 1829 roku. Był drugim dzieckiem Franciszka Ksawerego Matejki (1793–1860), czeskiego imigranta z okolic Hradca Králové i jego żony Joanny z domu Rosberg (1802–1845), córki niemieckiego siodlarza, osiadłego w Krakowie. Edmund kształcił się w Liceum św. Anny, które ukończył zdając maturę. W 1845 roku podjął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, po wstępnym kursie filozofii zapisał się na Wydział Prawa. Dwa lata później rozpoczął naukę malarstwa w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych.

Wiosna Ludów

Edmund Matejko nie ukończył studiów w Krakowie, ze względu na zaangażowanie się w wydarzenia polityczne. W 1848 roku, w trakcie Wiosny Ludów, uwikłał się w spisek, mający najpewniej na celu odbicie rekrutów wziętych do armii austriackiej. Zagrożony aresztowaniem, opuścił Kraków wraz z Zygmuntem, młodszym bratem, i udał się na Węgry w końcu tego samego roku lub w maju 1849 roku. Obaj Matejkowie wstąpili w szeregi Legionu Polskiego.

W trakcie kampanii bracia walczyli w bitwach pod Bánffyhunyad, nad Wagiem i pod Turószentmárton (Szent Marton), gdzie Zygmunt zginął wiosną 1849 roku. Edmund ocalał i trafił do Siedmiogrodu, gdzie dostał się do oddziałów Józefa Bema. W szeregach 2. batalionu piechoty legionu siedmiogrodzkiego zdobył stopień porucznika. Po upadku powstania węgierskiego usiłował wrócić do Galicji. Został jednak schwytany przez Austriaków w trakcie próby przedostania się na te tereny lub w samym Krakowie. Skierowany do karnej kompanii w twierdzy Komarno, uciekł z transportu aresztantów pod Mogilanami. Przez jakiś czas ukrywał się w Kleczy Górnej, po czym opuścił Galicję i udał się do Wielkopolski. Znalazł zatrudnienie w majątku Dezyderego Chłapowskiego w Turwi, jednak nękany przez policję pruską, postanowił opuścić ziemie polskie.

Emigracja i powrót do kraju

Matejko udał się na emigrację do Francji. Tam ukończył najpierw polską szkołę na Montparnasse, a następnie szkołę rolniczą w Grignon pod Paryżem. Utrzymywał kontakt listowny z rodziną. Po kilku latach zdecydował się na powrót, który miał miejsce po 1857 roku. Przedostał się na Wołyń, gdzie dzierżawił majątki ziemskie lub najmował się jako ich zarządca. Następnie trafił do guberni płockiej, i tam zarządzał dobrami hrabiego Wawrzyńca Engeströma. W 1860 roku został wybrany na członka Towarzystwa Rolniczego.

Powstanie styczniowe

Do Krakowa powrócił przed wybuchem powstania styczniowego. Obawiając się aresztowania lub innych kłopotów, zaczął używać imienia i dokumentów poległego brata. Stąd też w późniejszych biografiach obaj byli ze sobą myleni. Po rozpoczęciu zrywu w zaborze rosyjskim, wstąpił w lutym 1863 roku do oddziału Leona Czechowskiego, również weterana walk na Węgrzech. Uzyskał rangę kapitana i dowodził kompanią karabinierów. Po klęsce partii Czechowskiego (20 marca) wrócił do Krakowa. Jednak już w kwietniu tego samego roku, ponownie włączył się do walki zbrojnej, zabierając ze sobą brata, Kazimierza. Dołączył do oddziału Józefa Miniewskiego. Bił się pod Krzykawką, gdzie był świadkiem śmierci Francesca Nullo. Po klęsce wrócił do Krakowa (7 maja), gdzie został aresztowany i uwięziony na Wawelu, ówcześnie cytadeli austriackiej twierdzy. Jak się zdaje, wolność odzyskał w marcu 1864 roku.

Lata po powstaniu

1 kwietnia 1864 roku otrzymał posadę nauczyciela hodowli zwierząt i administracji rolnej w szkole rolniczej w Czernichowie. Uczył tam przez rok, po czym zrezygnował. W 1869 roku objął w dzierżawę wieś Bieńczyce, należącą do kolegiaty św. Floriana w Krakowie. Spędził tam następne dwadzieścia cztery lata, angażując się w akcje oświatowe i społeczne, jednak choć podaje się, iż „gospodarował w nich wzorowo”, nie odniósł sukcesów finansowych. Popadł w długi, które w latach 80. pomógł mu spłacić Jan Matejko. Ostatecznie zrezygnował z posady. Przeniósł się do Krakowa, gdzie spędził resztę życia. Zmarł 2 lipca 1907 roku i został pochowany na Cmentarzu Rakowickim.

Życie prywatne

Edmund Matejko ożenił się z Klarą z domu Witaszewską. Miał z nią dwóch synów.

W pamięci Jana Matejki z czasów dzieciństwa Edmund zapisał się jako opiekuńczy i pomocny brat, który wedle przekazu Mariana Gorzkowskiego, sekretarza malarza, wespół z najstarszym z rodzeństwa, Franciszkiem, uczył go czytać. Wiadomo, iż po zabraniu młodszego brata ze Szkoły św. Barbary (gdzie ten zupełnie sobie nie radził), przygotował go z powodzeniem do egzaminu wstępnego w Liceum św. Anny latem 1848 roku. Listy z emigracji, w których opisywał Paryż i galerie sztuki, wedle relacji Izydora Jabłońskiego, wzbudziły później w młodym malarzu chęć odwiedzenia tego miasta.

Edmund był obecny na ślubie brata z Teodorą Giebułtowską (wedle relacji Stanisławy Serafińskiej, jej siostrzenicy, jeszcze jako kawaler), choć, jak reszta rodzeństwa, nie pochwalał tego związku. Latem 1871 roku, Jan i Edmund wspólnie odwiedzili Franciszka, przebywającego w wiedeńskim zakładzie dla chorych psychicznie. Relacje między braćmi nie zawsze układały się kordialnie – w listopadzie tego samego roku, gdy Jan wykupywał dom przy Floriańskiej od swego rodzeństwa, Edmund sprzeciwiał się temu i dość opornie układał się z bratem, nie szczędząc mu złośliwości. Nie doprowadziło to jednak do zerwania kontaktów między nimi. Gdy w 1876 roku malarz zakupił majątek ziemski w Krzesławicach, wybór ten podyktowany był bliskim sąsiedztwem Bieńczyc, dzierżawionych przez starszego brata. Edmund, wraz ze swoją rodziną, czuwał przy umierającym Janie.

Wedle przekazów Gorzkowskiego artysta wydatnie wspierał finansowo brata, wypłacając mu co miesiąc pewną sumę pieniędzy, wykupił też jego weksel (1886) czy spłacił długi (1892), mimo własnych problemów. Oprócz tego miał wychowywać jednego z jego synów.

Edmund pozostawił po sobie pamiętniki. Odznaczał się pewnym talentem malarskim. Uwięziony na Wawelu kolorował egzemplarze albumu Jana Matejki, Ubiory w Polsce, wydanego w 1860 roku. W późniejszych latach pozował bratu do postaci Jana Żiżki na płótnie Bitwa pod Grunwaldem oraz do postaci z obrazu Wacław Wilczek broniący kościoła w Trzebowie.

• Jolanta Antecka, Małgorzata Buyko: Teodora, moja miłość. Życie codzienne Jana i Teodory Matejków. Olszanica: Wydawnictwo Bosz, 2014. ISBN 978-83-7576-206-8.
• Marian Gorzkowski: Jan Matejko. Epoka lat jego najmłodszych uzupełniona trzema portretami z dziennika prowadzonego w ciągu lat siedemnastu przez Maryana Gorzkowskiego. wyd. 2 powiększone. Kraków: nakład autora, Drukarnia Związkowa, 1896.
• Marian Gorzkowski: Jan Matejko. Epoka od r. 1861 do końca życia artysty z dziennika prowadzonego w ciągu lat siedemnastu. oprac. Kazimierz Nowacki i Ignacy Trybowski. Kraków: Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, 1993. ISBN 83-7052-167-3.
• István Kovács: Polacy w węgierskiej Wiośnie Ludów 1848–1849. „Byliśmy z Wami do końca”. przekł. i posł. Jerzy Snopek. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 1999. ISBN 83-87893-15-3.
• István Kovács: Nieznani polscy bohaterowie powstania węgierskiego 1848–1849. przekł. i posł. Jerzy Snopek. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2010. ISBN 978-83-7399-406-5.
• Eligiusz Kozłowski: Matejko Edmund Marcin. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XX: Maria Józefa – Mieroszewski Krzysztof. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Polska Akademia Nauk Instytut Historii, Wydawnictwo PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1975, s. 182–183.
• Maria Lempart: Zapomniane dziedzictwo Nowej Huty. Krzesławice. Kraków: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 2011. ISBN 978-83-7577-090-2.
• Maciej Miezian: Zapomniane dziedzictwo Nowej Huty. Bieńczyce. Kraków: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 2014. ISBN 978-83-7577135-0.
• Henryk Marek Słoczyński: Matejko. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2000, seria: A to Polska właśnie. ISBN 83-7023-820-3.
• Maria Szypowska: Jan Matejko wszystkim znany. wyd. V. Warszawa: Zarząd Krajowy Związku Młodzieży Wiejskiej, Zespoły Usługowo-Wytwórcze ZK ZMW „Agrotechnika”, 1988, seria: Książki dla wsi.
• Marek Zgórniak: Jan Matejko 1838–1893. Kalendarium życia i twórczości. Kraków: Muzeum Narodowe w Krakowie, 2004. ISBN 83-89424-21-5.