Chao Sri Anocha

เจ้าศรีอโนชา หรือ เจ้ารจจา (บ้างออกนามว่า เจ้าศิริรดจา, เจ้าศิริรจนา หรือเจ้าสัจา) พระอัครชายาในสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาทแห่งราชวงศ์จักรี และพระขนิษฐาในพระเจ้ากาวิละ เจ้าศรีอโนชาทรงมีบทบาทในการปราบพระยาสรรค์ในช่วงเหตุการณ์ความไม่สงบในตอนปลายสมัยกรุงธนบุรี ถือเป็นเจ้านายฝ่ายในจากเมืองเหนือที่มีบทบาทในการเชื่อมสัมพันธภาพระหว่างราชวงศ์จักรีกับราชวงศ์ทิพย์จักร

เจ้าศรีอโนชา หรือ เจ้ารจจา ประสูติเมื่อจุลศักราช 1112 ปีมะเมียโทศก (พ.ศ. 2293) ในช่วงกรุงศรีอยุธยาตอนปลาย เป็นพระราชธิดาพระองค์ที่ 4 ในเจ้าฟ้าสิงหาราชธานีเจ้าฟ้าหลวงชายแก้ว ผู้ครองนครลำปาง กับแม่เจ้าจันทาราชเทวี และเป็นพระราชนัดดาในพระยาไชยสงคราม (ทิพย์ช้าง) กับแม่เจ้าพิมพาราชเทวี ซึ่งเป็นองค์ปฐมวงศ์แห่งราชวงศ์ทิพย์จักร

มีพระภราดาพระภคินีรวม 10 พระองค์ ได้แก่ พระเจ้ากาวิละ พระยาคำโสม พระยาธรรมลังกา พระเจ้าดวงทิพย์ เจ้าสรีวัณณา พระยาอุปราชหมูล่า พระยาคำฟั่น เจ้าสรีบุญทัน และพระเจ้าบุญมา

เจ้าศรีอโนชาสิ้นพระชนม์เมื่อวันอังคารที่ 5 มิถุนายน พ.ศ. 2364 แต่ปรากฏกู่ ซึ่งอ้างว่าเป็นที่บรรจุอัฐิของท่านตั้งอยู่ทางทิศใต้ติดกับกำแพงด้านนอกของวัดพระธาตุลำปางหลวง อำเภอเกาะคา จังหวัดลำปางแต่ยังไม่มีหลักฐานรองรับหรือระบุ และกู่ที่อ้างก็มีลักษณะเป็นแท่นบูชาดอกไม้พระธาตุมากกว่า จึงไม่น่าจะเป็นกู่

พ.ศ. 2317 ภายหลังจากขับไล่พม่าออกจากล้านนา ระหว่างที่สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีเสด็จฯ กลับกรุงธนบุรี เมื่อถึงเมืองลำปาง พระยากาวิละ เจ้านครลำปาง ได้ถวายพระนัดดานารี (หลานสาว) เป็นบาทบริจาผู้หนึ่ง สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีจึงโปรดเกล้าฯ ให้ตามเสด็จด้วย เพื่อหวังให้เกิดสายสัมพันธ์ที่เพิ่มพูนความชอบและอำนาจแก่ราชวงศ์ทิพย์จักรในภายหลัง แต่พระนัดดานารีพระองค์นั้นเองกลับไม่พบว่ามีบทบาทอะไร ขณะเดียวกันนั้นเอง เจ้ารจจา เจ้าขนิษฐาในพระยากาวิละ ได้เป็นภริยาในเจ้าพระยาสุรสีห์พิษณุวาธิราช (บุญมา) ในคราวเดียวกันนั้นเอง มีธิดาเพียงคนเดียวชื่อ "พิกุลทอง"

ต่อมาเมื่อมีการเปลี่ยนแผ่นดิน เจ้าพระยาสุรสีห์พิษณุวาธิราช ผู้ภัสดา ได้รับโปรดเกล้าฯ สถาปนาเป็น กรมพระราชวังบวรสถานมงคล ในการนี้ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชได้สถาปนาคุณพิกุลทอง ขึ้นเป็นสมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้าพิกุลทอง กรมขุนศรีสุนทร

เจ้าศรีอโนชาได้ช่วยพระยาสุริยอภัยปราบพระยาสรรค์ช่วงเกิดความไม่สงบในปลายสมัยกรุงธนบุรี ขณะที่เจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก และเจ้าพระยาสุรสีห์ฯ ยกทัพไปสู้รบกับเขมรปี พ.ศ. 2324 ในการปราบพระยาสรรค์ เจ้าศรีอโนชาได้เกณฑ์ชาวลาวที่ปากเพรียว สระบุรี เข้าผสมกับกองกำลังของพระยาสุริยอภัยจากนครราชสีมา รวมประมาณ 1,000 คน ยกเข้ามาต่อสู้กับฝ่ายพระยาสรรค์ที่ธนบุรี การปะทะกันครั้งแรกฝ่ายพระยาสุริยอภัยได้เพลี่ยงพล้ำ เจ้าศรีอโนชาจึงบัญชากองทัพเรือชาวมอญเข้าช่วยตีขนาบจนฝ่ายพระยาสรรค์พ่ายแพ้ และในตำนานเจ้าเจ็ดตนเองก็กล่าวถึงบทบาทของเจ้าศรีอโนชาว่า "เจ้าครอกศรีอโนชาหงายเมืองได้ไว้แล้ว ก็ใช้ไปเชิญเอาเจ้าพระยาจักรี พระยาสุรสีห์ 2 องค์พี่น้องเข้ามาผ่านพิภพขึ้นเสวยราชย์ เจ้าพระยาจักรีเป็นพี่กษัตริย์องค์หลวง... พระยาสุรสีห์ คนน้องปรากฏว่า ล้นเกล้าล้นกระหม่อมกรมพระราชวังบวรสถานมงคลวังหน้า"

ในการนี้เจ้าศรีอโนชาเองก็ได้รับความชอบไม่น้อย ซึ่งเพิ่มพูนอำนาจและความไว้วางใจต่อราชวงศ์เจ้าเจ็ดตน และหลังจากการทราบข่าวการปราบดาภิเษกของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช พระเจ้ากาวิละได้นำเจ้านายพี่น้องลงมาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช "ทรงพระกรุณาเป็นอันมาก" จึงโปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนพระยศพระยากาวิละขึ้นเป็นพระยาวชิรปราการ เจ้าเมืองเชียงใหม่แทนพระยาจ่าบ้านที่เสียชีวิตลงในปลายกรุงธนบุรี

• พ.ศ. 2293 - 2317: เจ้ารจจา หรือเจ้าศรีอโนชา
• พ.ศ. 2317 - 2325: ท่านผู้หญิงศรีอโนชา
• พ.ศ. 2325 - 2364: เจ้าครอกศรีอโนชา พระอัครชายาเธอในกรมพระราชวังบวรสถานมงคล

มีนักแสดงผู้รับบท เจ้าศรีอโนชา ได้แก่

• รัชนู บุญชูดวง จากละครเรื่อง สงครามเก้าทัพ (2531)