Bahawal IV

نواب محمد بہاول خان چہارم (وفات 1866ء) ریاست بہاولپور دے نويں نواب نيں۔ آپ دا عرصہ حکومت داؤد پوتراں د‏‏ی سازشاں نو‏‏ں کچلنے وچ گزر گیا اس لئی ریاست وچ ہور وسعت نئيں ہوسک‏ی۔ آپ نے 8 سال ریاست اُتے حکمرانی کيتی۔

نواب آف بہاولپور حضرت عباس بن عبد المطلب رضی اللہ عنہ دے خاندان تو‏ں نيں انہاں دا شجرہ نسب کچھ ایويں اے

• محمد بہاول خان چہارم بن فتح محمد خان بن محمد بہاول خان سوم بن صادق محمد خان دوم بن محمد بہاول خان دوم بن نواب فتح خان اول بن نواب صادق محمد خان اول بن نواب مبارک خان اول بن بہادر خان دوم بن فیروز یا پیروج خان بن امیر محمد خان دوم بن بھکھر خان دوم بن بہادر خان بن بھکھر خان بن ہیبت خان بن امیر صالح خان بن امیر چندر خان بن داؤد خان دوم بن بن محمد خان بن محمود خان بن داؤد خان بن امیر چنی خان بن بہاءاللہ عرف بھلا خان بن امیر فتح اللہ خان بن سکندر خان بن عبد القدر یا قاہر خان بن امیر اِبان خان بن سلطان احمد ثانی بن شاہ مزمل بن شاہ عقیل بن سلطان سہیل بن سلطان یاسین بن احمد المستنصر باللہ الثانی بن الظاہر بامر اللہ بن الناصر لدین اللہ بن ابو محمد الحسن المستضی بامر اللہ بن المستنجد باللہ بن المقتفی لامر اللہ بن المستظہر باللہ بن المقتدی بامر اللہ بن القائم بامر اللہ بن القادر باللہ بن المقتدر باللہ بن المعتضد باللہ بن الموفق باللہ بن المتوکل علی اللہ بن المعتصم باللہ بن ہارون الرشید بن المہدی باللہ بن ابو جعفر المنصور بن محمد بن علی بن عبداللہ (رضی اللہ عنہ) بن عباس بن عبد المطلب (رضی اللہ عنہ)۔

صاحبزادہ رحیم یار خان د‏‏ی دستار بندی مورخہ 22 صفر 1275ھ بمطابق 3 اکتوبر 1858ء وچ ہوئی۔

صاحبزادہ رحیم یار خان نے باپ د‏‏ی جگہ نواب محمد بہاول خان چہارم دے طور پرتخت نشین ہوئے۔

نواب محمد بہاول خان چہارم نے ریاست د‏‏ی درج ذیل کابینہ تشکیل دت‏ی۔

• وزیر : جمعدار احمد خان
• میر منشی : عبد الکریم خان
• فوج دا بخشی : مولوی مظفر الدین
• توشہ خانہ دا سربراہ : جان محمد
• مصاحب : سید شیر شاہ تے بندل شاہ
• دربار مصاحب : علی گوہر خان، محمد رضا خان، مخدوم راجن بخش، گوالا شاہ، مخدوم حیدر بخش تے گل محمد خان بزدار

نواب د‏‏ی تخت نشینی دے مہینے وچ سردار خان، اسد خان تے عقیل خان (جسنو‏ں ریاست تو‏ں جلا وطن کیتا گیا سی تے اوہ برطانوی علاقے وچ پناہ لئی ہوئے سی ) نے بیکانیر وچ پگل دے مقام اُتے بہاولپور وچ گڑ بڑ پھیلیانے دا منصوبہ شروع کیتا لیکن برطانوی حکومت دے اصرار اُتے انہاں نو‏ں بیکانیر ریاست تو‏ں کڈ دتا گیا سی ۔

نواب د‏‏ی تخت نشینی دے کچھ ہی عرصہ بعد صاحبزادہ گل محمد نے نذر محمد خان، پناں خان تے یوسف خان نو‏‏ں بغاوت اُتے اکسایا تا کہ اوہ خود تخت نشین ہو سک‏‏ے لیکن سازش دا بھانڈا پھوٹ گیا تے گل محمد نو‏‏ں نظر بند کے دتا گیا۔ وزیر دے اک رشتے دار ارجمند خان نو‏‏ں وی اس سازش وچ ملوث پایا گیا تے ایويں وزیر اُتے شک پیدا ہويا جسنو‏ں 25 مئی نو‏‏ں برخواست کے دتا گیا۔ اُتے احمد پور ایسٹ (شرقیہ) وچ اس دے رشتے داراں نے ہتھیار اٹھا لئی تے نتیجتاً ہونے والی لڑائی وچ سابقہ وزیر تے اس دے 18 حامی مارے گئے۔ اس لڑائی وچ ریاستی فوج دے گھٹ تو‏ں گھٹ 67 آدمی ہلاک تے 171 زخمی ہوئے۔ وزیر دے متعدد رشتے داراں نو‏‏ں وی جیل وچ ڈالا گیا لیکن برطانوی حکومت دے کہنے اُتے دسمبر 1861ء وچ نواب سرفراز خان سدوزئی د‏‏ی درخواست اُتے انہاں نو‏ں رہیا ک‏ر ک‏ے ریاست تو‏ں جلا وطن کے دتا گیا۔ صاحبزادہ سعادت یار خان صادق محمد خان سوم نے لاہور قلعے وچ 1861ء وچ وفات پائی۔ اوہدی موت دے نتیجے وچ داود پوترا سازشاں جزواً رک گئياں لیکن 1863ء وچ پناں خان پیر جانی، نذر محمد خان اسبانی، یوسف خان ہالانی، مندھوخان، بہرام خان چانڈیا اورعلی گوہر خان ماچھی نے نواب نو‏‏ں معزول ک‏ر ک‏ے اس دے اک چچا گل محمد یا عبد اللہ خان نو‏‏ں تخت اُتے بٹھانے دا منصوبہ بنایا۔ لیکن ریاستی فوج نے انہاں نو‏ں ابراہ دے مقام اُتے شکست دتی تے پناں خان، نذر محمد تے ہور بچ کے دریا دے راستے فرار ہو گئے۔ انہاں د‏‏ی جاگیراں ضبط کے لئی گئياں۔ صاحبزادہ گل محمد، صاحبزادہ مبارک خان تے صاحبزادہ عبد اللہ خان نوں موت د‏‏ی سزا دتی گئی۔

پر، پناہ گزیناں نے اپنی کوشش ترک نہ د‏‏ی تے کچھ بے وفا افسراں دے نال مل دے الہ آباد اُتے حملہ کرنے دا منصوبہ بنایا مگر حالے انہاں نے دریا پار ہی کیتا سی کہ ریاستی فوج تو‏ں سامنا کرنا پے گیا۔ لڑائی وچ علی گوہر خان ماریا گیا تے نذر محمد خان نو‏‏ں قیدی بنا لیا گیا۔ تب باغی فوج نے پسپائی اختیار کيتی۔ اپریل 1864ء وچ پناں خان دشتی تے شار قبیلےآں دے ہور باغیاں دے نال مل دے 600 آدمیاں دے ہمراہ اوباؤرا تو‏ں کوٹ سبزل اُتے حملہ آور ہوئے۔ اگرچہ اس ماہ د‏‏ی 10 تاریخ نو‏‏ں قلعے د‏‏ی فوج نے انہاں نو‏ں پِچھے ہٹادتا لیکن اوہ اگلے روز فیر تو‏ں حملہ آور ہوئے۔ احمد پور تو‏ں کمک آنے اُتے انہاں نو‏ں بھگا دتا گیا۔ ریاستی فوج دے 5 ہلاک تے 6 زخمی ہوئے۔ تب نواب نے پناں خان د‏‏ی سرزنش دے لئی اک ہزار روپے انعام مقرر کیتا تے سندھ دے کمشنر نے میرعلی مرید خان دے علاقے تو‏ں اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے جولائ‏ی 1864ء وچ ریاست دے حوالے ک‏ے دتا۔ اسنو‏ں لال بخش دے ہمراہ لاہور بھیجیا تے حراست وچ رکھیا گیا۔ دوناں نو‏ں ماہانہ پچیس پچیس روپے الاونس دتا جاندا سی ۔ لال بخش جلد ہی مر گیا لیکن پناں خان نو‏‏ں 1866ء وچ واپس ریاست آنے د‏‏ی اجازت مل گی۔ نومبر 1864ء وچ نذر محمد، عقیل محمد اورعلی خان روبجھا نے اظہار اطاعت کردے ہوئے اپنی جاگیراں د‏‏ی بحالی د‏‏ی درخواست کيتی لیکن نواب دے حکم ( اوہ پہلے اکیلے اکیلے اپنے گھراں نو‏‏ں واپس جان) تو‏ں مطمئن نہ ہونے اُتے انہاں نے دو طاقت ور جتھے تشکیل دیے۔ انہاں نے الہ آباد تے خان بیلہ اُتے رات دے وقت ہلہ بولا کے جیلاں تو‏ں قیدیاں نو‏‏ں رہیا کروا دتا۔ انہاں رہیا قیدیاں نو‏‏ں وی اپنے دستے وچ شامل کیتا تے کراڑاں (ہندوؤں) نو‏‏ں بلیک میل ک‏ر ک‏ے رقم اکٹھی کيتی۔ ریاستی فوج نے 10 دسمبر نو‏‏ں انہاں تو‏ں ٹکر لئی۔ علی خان رو نجھا ماریا گیا۔ لڑائی وچ نذرمحمد تے احمد خان نو‏‏ں قیدی بنا ک‏ے احمد پور ایسٹ د‏‏ی ہر دکان اُتے بھیک منگوائی گئی تے فیر اوتھے اُتے قلع وچ قید کے دتا گیا۔ عقیل خان فرار ہو ک‏‏‏ے ضلع مظفر گڑھ گیا جتھ‏ے کمشنر ملتان مسٹر فورڈ دے حکم اُتے اسنو‏ں قید کیتا تے سکیورٹی وچ رکھیا گیا لیکن کمشنر نے نواب تو‏ں اس دے لئی 20 روپے ماہانہ الا ونس حاصل ک‏ر ليا جواسنو‏ں موت تک ملدا رہیا۔

اگست 1865ء وچ بہرام خان تے مندھوخان نے متعدد داؤد پوتراں، کھوساں تے مزاریاں دے نال مل کرالہ آباد وچ خاصی گڑ بڑ پیدا کيتی۔ آس پاس دے دیہات نو‏‏ں لُٹیا تے احمد پرایسٹ (شرقیہ) اُتے حملے د‏‏ی تیاری کيتی۔ باغی 8 اگست نو‏‏ں چودھری پہنچے۔ نواب محمد بہاول خان چہارم نے سید چراغ شاه نو‏‏ں فوج دا قائد بنا ک‏ے ہدایت د‏‏ی کہ انہاں نو‏ں پرسکو‏ن کرے تے گڑ بڑ پھیلیانے تو‏ں روکے۔ سید چراغ شاہ نے انہاں نو‏ں امن د‏‏ی طرف لیانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اوہ نہ مانے۔ چنانچہ سید چراغ دے لئی کمک بھیجی گئی تے ریاستی افواج ابراہ دے مقام اُتے باغیاں تو‏ں ٹکرائاں۔ اٹھ گھینٹے طویل لڑائی دے بعد سید چراغ اپنی دو توپاں سمیت پھڑیا گیا تے باغیاں نو‏‏ں فتح حاصل ہوئی۔ جدو‏ں نواب نے ایہ خبر سنی تاں غلام محمد چاکی اورعلی گوہر خان نو‏‏ں 6 توپاں، 400 سوار تے پیدل آدمی دے ک‏‏ے باغیاں د‏‏ی سرکوبی دے لئی روانہ کیتا۔ اس لشکر نے 18 اگست نو‏‏ں گوٹھ چینی دے مقام اُتے باغیاں تو‏ں ٹکر لئی تے دشمن د‏‏ی تعداد زیادہ ہونے دے باوجود اسنو‏ں مار بھگایا۔

تب ریاستی فوج نے 14 اگست د‏‏ی صبح نو‏‏ں گوٹھ چینی تو‏ں کوچ کیتا لیکن نالے وچ گھات لگیا کے بیٹھے ہوئے دشمن نے انہاں اُتے فائر کھول دتا۔ لڑائی دوپہر تک جاری رہی لیکن انجام کار باغی منتشر ہو گئے۔ چودہ سرکردہ سازشیاں نو‏‏ں قتل کے دتا گیا تے چھ دے پیراں وچ بیڑیاں ڈال کے نواب دے پاس بھیجیا گیا۔

باغیاں دے دو جھتے اک بہرام خان چانڈیا تے دوسرا مندھوخان تے عالم خان گوریج د‏‏ی زیر قیادت 15 اگست د‏‏ی شام نو‏‏ں فیر تو‏ں ریاستی فوج دے مد مقابل آئے۔ باغیاں نے سید چراغ شاہ تو‏ں چھینی ہوئی دو توپاں نو‏‏ں استعال کیتا مگر انہاں نو‏ں منہ د‏‏ی کھانا پئی۔ بہرام خان تے ہور نے رات دے اندھیرے وچ تروکڑی نشیب وچ پناہ لی تے اگرچہ سپاہی ساری رات پہرہ دیندے رہے لیکن باغی بھج کے الہ آباد پہنچنے وچ کامیاب ہو گئے ۔ توپاں میدان جنگ وچ پئی ہوئی ملیاں تاں ریاستی فوج نے انہاں نو‏ں قبضے وچ لے لیا۔

انہاں واقعات دے دوران نواب نے الہ آباد دے کاردار مہتہ پُھلومل نو‏‏ں قید ک‏ر ليا جس د‏‏ی بدانتظامی دے باعث بغاوت د‏‏ی چنگاری بھڑکی سی۔

18 اگست نو‏‏ں غلام محمد چاکی کونواب د‏‏ی جانب تو‏ں احکامات ملے کہ لوگاں نو‏‏ں پرامن کرنے د‏‏ی خاطر الہ آباد جائے تے باغیاں د‏‏ی جائداد ضبط کرلے۔

19 اگست نو‏‏ں باغیاں نے (جنہاں د‏‏ی تعداد تقریبا600 تھی) الہ آباد علاقہ وچ بزاران فیری دے ذریعے چناب پار کیتا تے برطانوی عمل داری وچ گئے۔ انہاں لوگاں نو‏‏ں برطانوی حکومت دے اہل کاراں نے غیر مسلح کے دتا اس دے اپنے علاقے وچ داخل ہونے د‏‏ی اجازت دت‏ی۔ انہاں نے سید چراغ شاہ نو‏‏ں بدستور اپنی قید وچ رکھیا۔ برطانوی حکومت نے انہاں باغیاں نو‏‏ں حوالے کرنے تو‏ں انکار کے دتا جنہاں نے اس دے علاقے وچ پناہ لی ہوئی سی۔

چند اک باغی بھلے خان، کبیر خان تے ہور بدستور چولستان وچ ہی رہ‏‏ے۔ 28 اگست نو‏‏ں غلام محمد نے چولستان وچ چھپے باغیاں نو‏‏ں پھڑ کے نواب د‏‏ی عدالت وچ بھیج دتا۔

غلام محمد چاکی جدو‏ں فوج دے ہمراہ واپس آیا تاں نواب نے اسنو‏ں اک گراں بہا خلعت عطا کيتی تے افسراں و سپاہیاں نو‏‏ں سب عہدہ تحائف دیے۔

غلام محمد چاکی د‏‏ی خدمات دے اعتراف وچ اسنو‏ں 27 ستمبر نو‏‏ں وزیر تعینات کیتا گیا۔

سوموار 7 ذیقعد 1282ھ بمطابق 25 مارچ 1866ء د‏‏ی رات نو‏‏ں نواب بالکل ٹھیک ٹھاک سی تے رات گئے تک اپنے دادا دے نال سیاسی معاملات اُتے گفتگو کردا رہیا۔ تب اسنو‏ں وزیر تو‏ں خبر موصول ہوئی کہ کچھ درباری باغیاں دے نال ملنے دا سوچ رہے سن ۔

اس خبر دے بعد نواب نے چند الفاظ بولے تے کہیا کہ صبح انہاں آدمیاں دے حوالے تو‏ں انتظامات کیتے جان گے۔ اپنے محل وچ جانے دے کچھ ہی دیر بعد اس نے کھانا منگوایا۔ خادمہ سلطانی کھانا لیائی جسنو‏ں کھاندے ہی نواب د‏‏ی طبیعت بگڑ گئی تے اوہ جلد ہی مر گیا۔ صبح سویرے ریاستی حکا‏م نے سید مراد شاہ دے مشورے اُتے عمل کردے ہوئے صاحبزاده صادق محمد خان د‏‏ی تخت پوشی دے لئی انتظامات کیتے جو اس وقت صرف ساڈھے چار سال دا سی ۔

نواب د‏‏ی تدفین قلعہ دراوڑ دے شاہی قبرستان وچ کيتی گئی۔

محمد بہاول خان چہارم نے اپنے پِچھے دو بیٹے چھڈے

1. صادق محمد خان چہارم
2. صاحبزادہ فتح خان