Bahawal II

نواب محمد بہاول خان دوم (1752 تا 1809ء) ریاست بہاولپور دے چوتھے نواب نیں۔ انہاں نے ریاست اُتے 37 سال حکمرانی دی۔ انہاں سالاں وچ زیادہ تر وقت بیرونی حملاں دا مقابلہ کرنے وچ گزارا۔ بالآخر انہاں سالاں وچ ریاست نوں وسعت وی ملی۔ نواب بہاول خان دوم نے اپنے پیچھے ست بیٹے چھڈے جس وچ دوسرے بیٹے عبد اللہ خان (نواب صادق محمد خان دوم) جانشین منتخب ہوئے۔

نواب محمد بہاول خان دوم دی ولادت 1752ء وچ ہوئی۔نواب محمد بہاول خان دوم دا اصل ناں جفعر خان اے۔ تسی‏‏ں دے والد دا ناں فتح خان سی جو نواب صادق خان اول دے بیٹے سن۔ نواب بہاول خان دوم عین اسی روز پیدا ہوئے جدو‏‏ں نواب مبارک خان دے سب توں وڈے دشمن نورمحمد کلہوڑا دی موت دی خبر ریاست وچ پہنچی ۔ اس اتفاق دی وجہ توں اس دی پیدائش نوں مبارک خیال کیتا گیا تے نواب نے اسنوں گود وچ لے لیا تے اس دی پرورش دی۔

نواب آف بہاولپور حضرت عباس بن عبد المطلب دے خاندان توں نیں انہاں دا شجرہ نسب کچھ ایوی‏‏ں‏ اے محمد بہاول خان دوم بن نواب فتح خان اول بن نواب صادق محمد خان اول بن نواب مبارک خان اول بن بہادر خان دوم بن فیروز جاں پیروج خان بن امیر محمد خان دوم بن بھکھر خان دوم بن بہادر خان بن بھکھر خان بن ہیبت خان بن امیر صالح خان بن امیر چندر خان بن داؤد خان دوم بن بن محمد خان بن محمود خان بن داؤد خان بن امیر چنی خان بن بہاءاللہ عرف بھلا خان بن امیر فتح اللہ خان بن سکندر خان بن عبد القدر جاں قاہر خان بن امیر اِبان خان بن سلطان احمد ثانی بن شاہ مزمل بن شاہ عقیل بن سلطان سہیل بن سلطان یاسین بن احمد المستنصر باللہ الثانی بن الظاہر بامر اللہ بن الناصر لدین اللہ بن ابو محمد الحسن المستضی بامر اللہ بنالمستنجد باللہ بن المقتفی لامر اللہ بن المستظہر باللہ بن المقتدی بامر اللہ بنالقائم بامر اللہ بن القادر باللہ بن المقتدر باللہ بن المعتضد باللہ بن الموفق باللہ بن المتوکل علی اللہ بن المعتصم باللہ بن ہارون الرشید بن المہدی باللہ بن ابو جعفر المنصور بن محمد بن علی بن عبداللہ (رضی اللہ عنہ) بن عباس بن عبد المطلب (رضی اللہ عنہ)۔

نواب مبارک خان دوم دی وفات دے بعد نواب دے بھائی فتح خان دے بیٹے جعفر خان نوں حکمرانی دے لئی نامزد کیتا گیا۔ تسی‏‏ں دی دستار بندی مورخہ 4 ربیع الثانی 1186ھ بمطابق 1772ء وچ ہوئی اس وقت انہاں دی عمر بیس سال سی تے اس نے محمد بہاول خان دوم دا لقب اختیار کیتا۔

1771ء وچ جھنڈا سنگھ نے ملتان نوں فتح کرنے دی کوشش دی تے جدو‏‏ں صوبہ دار حاجی شریف بیگ تگلو نے بہاولپور توں مدد مانگی تو داؤد پوترا افواج ملتان ول بڑھاں تے سکھاں نوں روکا۔ پر اگلے سال (1772ء) جھنڈا سنگھ بھنگی نے حاجی شریف توں ملتان چھین لیا تے پنج برس بعد شجاع آباد دے حاکم شجاع خان نے اس دی بازیابی دے لئی نواب دی مدد چاہی۔ چنانچہ نواب اک فوج لے کے شجاع آباد گیا، جتھے توں شجاع خان دے ہمراہ پیش قدمی کر دے ملتان کومحاصرے وچ لیا (1777ء)۔ 23 روز دے محاصرے دے بعد اتحادی 8 ذوالحج نوں قلعے وچ داخل ہوئے، تمام جنگیاں نوں تہ تیغ کیتا تے شہر کولوٹا۔ تد داود پوترا افواج واپس بہاولپور آ گئاں لیکن جلد ای بھنگیاں نوں لاہور توں کمک آ جانے دے باعث نواب ملتان دا قبضہ برقرار نہ رکھ سکیا۔

1195ھ بمطابق 1760ء وچ شہنشاہ دہلی شاہ عالم ثانی نے سید کاظم علی خان بارا نوں اک فرمان دے کر نواب دے کول بھیجیا جس وچ اسنوں کچی دا انتظام چلانے دا اختیار تفویض کیتا گیا۔ اس دے علاوہ گراں بہا خلعتاں وی بیجھاں۔ شہنشاہ نے اسنوں رکن الدولہ نصرت جنگ حافظ الملک دا خطاب عطا کیتا۔

نواب شادی دے ذریعے رشتے قائم کر دے اپنے علاقاں وچ وسعت دینے دے قابل سی۔ اس لئی اس نے 1780ء وچ خیر محمد خان پیر جانی دی بیٹی دے نال خیر پور - نورنگا (نورنگا واہ سمیت ) تے 1782ء وچ احمد خان پیر جانی دے بیٹے محبت خان دی بیٹی دے جہیز وچ احمد پور ایسٹ / شرقیہ (قطب واہ سمیت) حاصل کیتا۔ اس نے پرگنہ جتوئی (جواب ضلع مظفر گڑھ وچ اے) اُتے قبضہ جما لیا تے سہراب خان مہر نوں اس دا کاردار تعینات کیتا۔ 1790ء تک دریائے سندھ اُچ دے مقام اُتے چناب توں ملدا سی۔ اس نے دریائے سندھ دا رخ مغرب ول موڑا تے تد توں ایہ اپنے موجودہ راستے وچ بہہ رہیا اے۔ اس تبدیلی دے باعث موجودہ ضلع مظفر گڑھ دا جنوبی حصہ نواب دی جارحیت دی زد وچ آ گیا تے اوہ سیت پور دے مخدوماں توں علی پور، شہر سلطان ، سیت پور تے خیر پور دیہات چھینے دے قابل ہو گیا۔ 1784ء وچ اس نے حامی اختیار خان توں شیدانی گاواں (ہن خان بیلہ پیش کاری وچ) فتح کیتا۔ نواب نے 1790ء تے 1800ء دے درمیان آرائاں ، کنجهر ، کوران ، مہرا ، اسیری تے تر نڈ تعلقے (موجودہ مظفر گڑھ تحصیل جنوب مغربی حصہ) وی ڈیرہ غازی خان دے حاکم توں فتح کیتے۔ تحصیل علی پور علاقہ دے نالاوہ کچی جنوبی دے ناں توں جانے جادے سن، جدونکہ شمالی حصہ شمالی کچی کہلاندا سی جس اُتے تھل دے نواباں دا قبضہ سی۔

1198ھ بمطابق 1783ء وچ نواب نے ونجھروٹ قلعے دی مرمت و توسیع کروائی تے اسی برس دراوڑ توں 24 کوس جنوب وچ اک قلعہ تعمیر کروایا جس دا ناں خان گڑھ رکھیا تے حکم دتا کہ مال تجارت (جو موج گڑھ دے راستے ریاست توں برآمد کیتا جا تا سی) ہن دے بعد براستہ خان گڑھ بھیجیا جائے گا۔

1200ھ بمطابق 1785ء وچ تیمور شاہ نے سردار مددخان درانی نوں سندھ فتح کرنے بھیجیا لیکن عبدالنبی کلہوڑا، نور محمد خان معروفانی ، خدا بخش خان تے خیر پور دے ہور رئیساں نے اسنوں ترغیب دلائی کہ بہاولپور پرفوج کشی کرے۔ چنانچہ نواب نے دراوڑ وچ فوج تعینات دی تے ارلانیاں ، گھنورانیاں تے ہور داؤد پوتراں دی مدد توں چولستان دے قلعاں نوں مستحکم بنایا۔ بہاولپور پہنچنے اُتے مددخان نے شہر کولوٹا تے عمارات نوں زمین دے برابر کر دتا۔ تد اس نے دراوڑ دے خلاف اک فوج روانہ دی لیکن نواب نے فضل علی خان ہالانی دی زیر قیادت اک دستہ دے کر بھیجیا تے اسنوں شکست فاش دی ۔ اس شکست توں برانگیختہ مددخان بذات خود دراوڑ ول ودھیا لیکن پیچھے ہٹنے پرمجبور ہویا تے سندھ چلا گیا۔تن سال بعد تیمورشاه نفس نفیس خان گڑھ گیا تا کہ سندھ وچ معاملات نوں قابو وچ لا سکے ۔ مندھانی تے معروفانی داؤد پوتراں نے اس موقع توں فائدہ اٹھا کر اسنوں نواب دے خلاف بھڑکایا تے بہاولپور اُتے قبضہ کرنے دی تحریک دلائی۔ طاقت ور درانی حکمرانی دا مقابلہ کرنے دی قابلیت نہ رکھنے والے نواب نے دوبارہ بہاولپور چھڈ کر دراوڑ پناہ لے لی۔ تیمور شاہ نے جدو‏‏ں دراوڑ اُتے قبضہ جما لیا تو نواب سردار گڑھ تے ونجھروٹ چلا گیا۔ تیمور شاہ نے شاہ محمد خان بدوزئی دی زیر قیادت اک ارجمنٹ دراوڑ وچ تعینات کر دتی لیکن تورانیاں نے کابل وچ شورش بپا کر دتی سی ، لہذا تیمور شاہ چھیندی توں چھیندی اوتھے جانے اُتے مجبور ہویا۔ حالے اوہ ڈیرہ غازی خان توں زیادہ دور نئی‏‏ں گیا سی کہ اسنوں پتہ چلا کہنواب بہاول خان دوم نے دراوڑ والے دستے نوں زیر کر دے بہاولپور واپس حاصل کر لیا۔ کابل واپس آنے اُتے تیمور شاہ نے صاحب زادہ مبارک خان نوں بطور یرغمال اپنے نال لے لیا سی، تے دراوڑ قلعے دی شکست دی خبر سننے اُتے نہ صرف اسنوں کوئی نقصان پہنچانے توں اجتناب کیتا بلکہ سربلند خان دے خطاب توں وی نوازا تے عنایات دی بارش کر دتی، نیز اک فرمان دے ذریعے ریاست بہاولپور جاگیر وچ دیدی۔ اس پالیسی دے ذریعے تیمور شاہ شہزادے نوں اس دے باپ دے خلاف کرنا تے عباسی طاقت نوں کمزور بنانا چاہدا سی لیکن نواب نے شہزادے دی واپسی اُتے از راه احتیاط اسنوں قیدی بنا لیا تے فیر پنجند پار کر دے ڈیرہ غازی خان اُتے حملہ کیتا تے ملتان دے صوبہ دار دے ماتحت علانے دا بوہت وڈا حصہ قبضے وچ لے لیا۔ اس نے قلعہ ڈیرہ غازی خان دا محاصرہ وی کیتا، انہاں داؤد پوتراں نوں بچایا جنہاں تیمور شاہ نے اوتھے قید کر رکھیا سی تے بہاولپور توں اس دی لیائی ہوئی توپ واپس حاصل دی۔

اُچ گیلانی دا مخدوم حامد گنج بخش نے نواب دے خلاف کلہوڑاں دی اشتعال انگیزی وچ آ کے مندھانی تے معروفانی قبائل دے شورش پسند سرداراں دے نال گٹھ جوڑ کر لیا تے نواب دے علاقاں وچ امن برباد کرنے دی کوششاں دا ارادہ باندھا، نیز ڈاکوواں دے ذریع احمد پور ایسٹ اشرقیہ دے علاقہ وچ لوٹ مار کروائی ۔ تا اسی‏‏ں ، اوہ اس دے بعد دی کارروائیاں توں پاگل معلوم ہُندا اے ۔1797ء وچ اپنے رشتہ داراں دی رضامندی توں نواب نے اسنوں قید کرنے دا تہیہ کر لیا۔ اس نیت دی خبر ملنے پرمخدوم بھج کر گڑھی اختیار خان چلا گیا تے بیکانیر دے راجا سورت سنگھ ، صوبہ دار ملتان نواب مظفر خان تے شاہ کابل زمان شاه توں مدد مانگی۔ پر، اگلے برس نواب نے اسنوں پکڑ کر اس دے ای دیوان خانہ وچ قید کر دتا لیکن اوہ جلد ای فرار ہو گیا تے رام کلی دے قلعے (اچ تے گوٹھ چنی دے درمیان) وچ پناہ لی۔ اوتھے توں اوہ احمد پور ایسٹ دے نواح وچ لوٹ مار دی کارروائیاں کرنے لگیا۔ جدو‏‏ں مخدوم حامد بخش نواب دے خلاف جنگ آزما سی تو خدا بخش خان نے بغاوت کر دتی۔ اس نے کہرانی ، جمانی ، طیبانی ، حسنانی ، ارسلانی تے معروفانی داود پوتراں دے نال مل کر سازش دی تے بیکانیر دے راجا صورت سنگھ نوں وی ریاست اُتے حملہ کرنے اُتے مائل کیتا۔ 1799ء وچ اوہ شہزادہ مبارک خان نوں دراوڑ توں نکالنے وچ کامیاب ہوئے تے اسنوں اپنے نال بغاوت وچ ملایا تے 20 جمادی الثانی نوں بہاولپور دا حکمران ہونے دا دعوی کر دے اپنی دستار بندی کروائی۔ تد اس نے کرم خان اربانی تے حاجی خان مندهانی توں رابطہ کیتا تے انہاں نے نواب اُتے حملے وچ نال دہنے دا وعدہ کر لیا۔ خدابخش خان ، شہزادہ مبارک خان، داؤد پوترا تے بیکانیر دی افواج دے نال، نے جلد ای بہاولپور توں دومیل دور مسیتاں باغ وچ پڑاؤ پایا تے تد مخدوم حامد گنج بخش وی انہاں دے نال آ ملیا۔ نواب نے صاحب زادہ عبداللہ خان (نواب صادق محمد خان دوم ) نوں باغیاں دے خلاف بھیجیا تے 19 رمضان نوں انہاں شکست دی۔ خدا بخش خان تے شاہزادہ مبارک خان بچ کر بیکانیر چلے گئے تے مخدوم و داؤد پوترا خوانین وی بھج گئے۔ پر، اگلے برس خدا بخش خان تے صورت سنگھ نے دوبارہ بہاولپور اُتے دھاوا بولا ۔ انہاں نے 1801ء وچ ولھر قلعہ لیا تے پھولرا، میر گڑھ، موج گڑھ تے مروت جلد ای یکے بعد ہور را جا دے مطیع ہو گئے ۔ اوہ تے خدا بخش خیر پور دی جانب ودھے تے نواب نے عبدالله خان نوں انہاں دے خلاف روانہ کیتا لیکن دوناں طرف دے خیر خواہاں نے مداخلت دی تے صورت سنگھ جنگ وچ اپنے اخراجات دا زرتلافی وصول کرنے دے بعد واپس چلا گیا۔

1217ھ بمطابق 1802ء وچ نواب نے کابل دے شاہ محمود ( جس نے اسنوں گراں بہا خلعتاں اورمخلص الدولہ دا خطاب بھیجیا) دی اجازت توں بہاولپور وچ اک ٹکسال کھولی تے سونے، چاندی و تا نبے دے سکے ڈھالے جن اُتے ایہ عبارت کندہ سی ہمایاں شاہ محمود تے دارالسرور بہاولپور اس توں پہلے ریاست دا اپنا کوئی سکہ نئی‏‏ں سی۔

1217ھ بمطابق 1803ء وچ گڑھی اختیار خان دے رئیس حاجی خان مندهانی نے گڑ بڑ پیدا دی تے نواب نے ناصر خان گوریج نوں اس دی سرکوبی دے لئی بھیجیا۔ ناصر خان نے دریائے سندھ پار کیتا تے ساہنووالا و نوشہرہ دے قلعاں پرقبضہ کیتا۔ اگرچہ حاجی خان نے اظہار اطاعت کر دتا لیکن نواب نے اس دے ماتحت علاقاں دا الحاق کر لیا تے صرف اس دے علاقے دا غیر مفتوحہ حصہ ای چھڈیا۔ 1804ء وچ تیمور شاہ دا پنجواں بیٹا شاه شجاع الملک ڈیرہ جانے دے امور سلجھانے دے لئی دریائے سنده دی جانب ودھیا تے مخدوم حامد بخش ، فضل علی خان ہالانی، اسلام خان کہرائی تے حاجی خان مندهانی نواب دے خلاف شکایات دے نال راجن پور وچ اس دے منتظر سن۔ انہاں نے اصرار کیتا کہ انہاں دے مفتوح علاقے نواب توں واپس لئی جائاں ۔ شجاع الملک نے احمد خان نورزئی نوں انہاں علاقاں دی واپسی اُتے مجبور کیتا تے ڈھاکا دا علاقہ حاجی خان دے حوالے کر دتا گیا لیکن احمد خان جلد ای کابل واپس آیا تے حاجی خان نوں اپنی بے وفائی دا خمیازہ بھگتنا پیتا، کیونجے نواب نے ڈھاکا اُتے دوبارہ قبضہ کر لیا تے گڑھی اختیار خان دا محاصرہ کرنے دے لئی اک دستہ روانہ کیتا۔ محاصرے توں ہیبت زدہ حاجی خان مندهانی نے رضامندی دے دی کہ اختیار واہ توں مشرق ول اس دے علاوہ علاقہ نواب دی اقلیم وچ شامل کر دتا جائے گا، تے صرف مغربی طرف دا علاقہ اس دے کول رہے گا۔ بااں ہمہ 1806ء وچ حاجی خان نے فضل علی خان ہالانی تے قادر بخش خان کہرانی نے دوبارہ بغاوت کر دتی تے 14 محرم نوں سردارگڑھ اُتے قبضہ کر لیا، جس پرنواب نے ناصر خان گوریج تے فتح محمد خان غوری دی زیر قیادت اک فوج بھیجی تا کہ گڑھی اختیار خان اُتے حملہ کیتا جا سکے۔ 21 محرم نوں ہونے والی لڑائی وچ باغیاں نے خود نوں قلعے وچ بند کر لیا۔ طویل محاصرے دے بعد نواب دے کمانڈراں نے گڑھی اختیار خان دے بالمقابل اک قلعہ تعمیر کیتا تے اس دا ناں فتح گڑھ رکھیا۔ 20 ربیع الثانی نوں اس قلعے توں توپاں نے گڑھی اختیار خان اُتے اس قدر زبردست گولہ باری دی کہ محصورین صلح دی بات چیت کرنے اُتے مان گئے تے نواب نے انہاں اُتے درج ذیل شرطاں عائد کیتیاں

1. حاجی خان مندهانی ، اس دے بیٹے تے بھائی پیش ہو کے اظہار اطاعت کرے گا۔
2. گڑھی اختیار خان دے قلعے دی اک کندھ بالکل مسمار کر دتی جائے گی
3. حاجی خان جنگ دے زرتلافی دے طور اُتے دو لکھ روپے ادا کرے گا۔
4. اس دے بیٹاں وچوں اک نواب دے دربار وچ بطور یرغمال رہے گا۔
5. گڑھی اختیار خان دا کاردار تعینات کرنے دا اختیار نواب دے کول رہے گا تے اس دے حصولات مساوی تقسیم ہون گے۔

حاجی خان نے شروع وچ تو انہاں شرطاں کومسترد کر دتا لیکن انجام کار ناصرخان نے اسنوں پکڑ کر فتح گڑھ دے قلع وچ قید کر دتا۔ فضل علی خان ہالانی تے ہور سرداراں نے میدان جنگ چھڈ دتا تے 29 رمضان نوں ناصر خان نے گڑھی اختیار دے قلعے نوں زمین دے برابر کیتا تے فیر احمد پور ایسٹ / اشرقیہ واپس آ گیا۔ ایوی‏‏ں‏ گڑھی اختیار دا علاقہ نواب دی اقلیم وچ شامل ہو گیا۔

1808ء وچ مسٹر الفنسٹن کابل جاندے ہوئے ریاست توں لنگھیا تے نواب نے اس موقع توں فائدہ اٹھا کر بہاولپور تے برطانوی حکومت دے درمیان پہلا معاہدہ کیتا۔

نواب محمد بہاول خان دوم نے یکم رجب 1224ھ بمطابو 1809ء وچ فوت پائی۔ اس وقت نواب دی عمر 57 سال سی تے اس نے 37 برس خوش حال دورحکومت دیکھیا۔

1. واحد بخش خان ( مبارک خان)
2. عبد الله خان (نواب صادق محمد خان دوم)
3. خدایار خان
4. ناصر خان
5. فیض محمد خان
6. قادر بخش خان
7. حاجی خان

انہاں وچوں نواب صادق محمد خان باپ دے جانشین ہوئے۔

• محمد بہاول خان سوم