Anna Vermaak

Anna Sophia Catharina Venter (née Vermaak, Schoemansdal, Transvaal, 19 April 1860 – onbekend) was met die eeufeesviering op 6, 7 en 8 Julie 1948 van die stigting van die dorp Schoemansdal in die distrik Soutpansberg een van net enkele mense wat daar gebore is en hul eerste jare daar deurgebring het en wat toe nog gelewe het. Ten tyde van die eeufees was sy die oudste inwoner van die Dirk Postma-tehuis vir bejaardes op Burgersdorp, wat destyds ’n instelling van die Gereformeerde Kerk was.

Anna Venter was 'n dogter van Jacob Jurgens J. Vermaak en Maria Bezuidenhout, wie se ouers op die plaas Wag-'n-bietjie-bos, tussen Pretoria en Rustenburg, gewoon het. Van moederskant het sy van die Bezuidenhouts van Slagtersnek afgestam. Haar vader, J.J. Vermaak, was van die mense van die Voortrekkerleier Hendrik Potgieter. Hulle het saam met die Potgieterstrek gegaan en so eindelik in Soutpansberg aangeland waar hulle van die inwoners van Schoemansdal was. Omstreeks 1866 het sy haar moeder verloor, wat rus in een van die graftes in die Schoemansdalse kerkhof. Ná haar dood is haar vader weer getroud, met 'n weduwee Wolhuter.

Kmdt. Hendrik Potgieter het Schoemansdal in 1848 as die mees noordelike dorpie in die destydse Zuid-Afrikaansche Republiek aangelê. Hy is dan ook daar oorlede en begrawe. In 1855, toe die plek Schoemansdal genoem is na genl. Stephanus Schoeman, het die nedersetting reeds 2 000 blanke inwoners gehad wat in 278 huise gewoon het. Daar was ’n kerkgebou (Hervormd), ’n skool en ’n pastorie. Dit was ’n welvarende sentrum vanweë die ivoorhandel en die handelsverbinding wat João Albasini met Mosambiek onderhou het. Vanaf 1864 het ds. N.J. van Warmelo daar gestaan en ’n groot bydrae gelewer om dit ’n sentrum van die Westerse beskawing te maak. Omstreeks dié tyd het spanning met die omliggende inboorlinge tot ’n uitgerekte oorlog gelei, maar weens ’n gebrek aan daadwerklike bystand van die Transvaalse owerheid kon dit nie beëindig word nie. Op 15 Julie 1867 het die krygsraad onder leiding van kmdt.genl. S.J.P. Kruger besluit om die dorp en distrik te ontruim. So het die inwoners die dorp verlaat en dit aan vernietiging oorgegee. Ná die ontruiming is die hele dorp deur die swart mense van die omgewing aan die brand gesteek en verwoes.

In 1948 het ds. J.V. Coetzee in ’n berig oor haar in die Gereformeerde Kerk se Almanak vir 1949 geskryf Anna Venter kon toe nog goed onthou hoe die inwoners van Schoemansdal die dorp, sowat 15 km wes van die teenswoordige Louis Trichardt, ontruim en suidwaarts getrek het. Die Schoemansdallers het groot afstande gevlug en dan laer opgeslaan, tot hulle die vure van die naderende inboorlinge saans kon sien. Dan het hulle weer verder gevlug.

Anna Venter het vroeg in haar lewe ’n weeskind geword. Haar vader is reeds in 1868 oorlede aan die geelkoors en die vier Vermaak-kinders was toe heeltemal wees. Een kind is uit hul vader se tweede huwelik gebore. Die stiefmoeder het met die kinders tereggekom in die distrik Pretoria by oudl. Hendrik Hermann van die plaaslike Gereformeerde kerk. Sy was baie arm en kon die vyf kinders nie versorg nie. Diaken Lukas Meyer het gesorg vir die klompie beeste van die gesin.

Weens die armoedige omstandighede waarin die stiefmoeder verkeer het, is die kinders toe weggegee. Anna, of tant Annie soos sy later genoem sou word, wat die jongste was, het 'n tydjie by oudl. Booysen van Pretoria gewoon en is toe aangeneem deur wyle prof. Dirk Postma, die herstigter van die Gereformeerde Kerk, wat haar tydens 'n besoek aan Transvaal by oudl. Booysen geneem en saam met hom na Burgersdorp geneem het. Sy het by prof. Postma bly woon tot aan die dood van sy vierde eggenote, Susanna Lasea (née Kruger) op 3 Oktober 1869. Toe is sy aangeneem deur Jan Steenkamp van Bakkraal, distrik Burgersdorp, die vader van Gert Steenkamp wat later jare op Bethulie gewoon het. Sy het by die famille Steenkamp ingewoon tot in 1872, toe sy aangeneem is deur wyle Philippus Snyman, die vader van ds. W.J. Snyman van Venterstad en grootvader van ds. P.C. Snyman van Steynsburg.

Op sestienjarige leef tyd is sy getroud uit die huis van die familie Snyman. Haar eerste huwelik was met Jan Jacobus van der Walt, 'n wewenaar met ses kinders van wie etlike ouer was as hulle stiefmoeder. Uit hierdie huwelik is sewe kinders gebore, wat almal teen 1948 nog gelewe het. Anna en haar man het destyds gewoon op die plaas Poortjie, distrik Burgersdorp. Sy was veertien jaar lank met Van der Walt getroud.

Ná haar eerste man se dood is sy in 1890 getroud met Floris Petrus Coetzee van Geduldsfontein, distrik Steynsburg. Hy was ook 'n wewenaar met sewe kinders. Saam het die egpaar – Anna was toe ongeveer 30 jaar oud – 14 kinders in huis gehad. Die kinders van weerskante was nagenoeg twee-twee van dieselfde ouderdom. Uit hierdie huwelik is ses kinders gebore, van wie drie klein oorlede is en nog twee voor hul tiende jaar. Die een seun uit hierdie huwelik wat grootgeword het, was Josef A. Coetzee, onderwyser, woonagtig op Kaalplaas, distrik Potchefstroom. Haar tweede man is kort ná die Vrede van Vereeniging in 1902 oorlede.

In 1903 is sy vir die derde keer getroud, met Jan Adriaan Venter van Broekpoort, distrik Bethulie, 'n seun van Koos Venter, 'n tyd lank waarnemende president van die OVS. Hy het ook ses kinders gehad. Uit haar laaste huwelik is een kind gebore sodat sy die moeder van nege kinders was (hoewel sy 15 keer die lewe geskenk het) en die stiefmoeder van 20. Haar derde man is oorlede in 1942 in die ouderdom van 83 jaar. Later het sy in die Dirk Postma-tehuis vir bejaardes op Burgersdorp gaan woon, nie omdat die kinders nie hul moeder wou versorg nie, maar omdat sy dit so verkies het. Haar selfstandige, onafhanklike geaardheid het haar nie toegelaat om by die een of ander van die kinders in te woon nie, aldus ds. Coetzee.

Hoewel sy die oudste inwoner van die ouetehuis was, was sy, volgens ds. Coetzee na aanleiding van ’n gesprek met haar seun Josef A. Coetzee, verreweg nog die sterkste onder hulle. Sy het geloop waar sy wou in die dorp en gereeld inkopies vir ander inwoners gedoen wat swakker as sy was, hoewel jonger. Op ’n keer het ’n winkelier, omstreeks 1948 toe sy nagenoeg 87 jaar oud was, haar aangesien vir die dogter van 'n ander inwoner van die ouetehuis wat heelwat jonger as sy was, met wie sy saam by 'n winkel gekom het. Sy het toe nog 'n gereelde briefwisseling met 22 van haar kinders en kleinkinders onderhou. Haar eie nageslag het tot op April 1947 140 getel. Almal saam, stief en eie nageslag, het 282 getel, die agterkleinkinders van die stiefkinders nie bygereken nie.

Ds. Coetzee skryf: "Sy was 'n haastige vrou van geaardheid en 'n uithaler plannemaker. Sy besit 'n vaste, deurdrywende wil. As sy eenmaal op iets besluit het wat moes uitgevoer word, kon niks haar stuit nie. En sy was gasvry en liefdevol. Vir siekes en minder bevoorregtes was sy 'n ware weldoenster. Haar huis was 'n aanloopplek van vriende en vreemdelinge. Geen padloper of bondeldraer of naturel wat by haar om hulp kom aanklop het, het leeg weggegaan nie. Almal het herberg ontvang en iets om te eet. En sy het haar kerk liefgehad. Haar kerk het by haar altyd nommer een gestaan. En so het sy haar geslag opgevoed. Drie van haar vier seuns het reeds vanaf jeugdige leeftyd by korter of langer tussenposes gedien as ampsdraers in die kerk, sowel as (die) meeste van haar skoonseuns en stiefseuns. Aan haar tafel het 32 kinders geëet wat sy moederlik versorg het vir korter of langer tyd, totdat hulle uit die huis is. Ons bring hier ons hulde en bewondering aan lemand wat met die volste reg genoem kan word: ’n Moeder van Israel."

• (af) Coetzee, ds. J.V. in Van der Walt, ds. N.H. 1948. Almanak van die Gereformeerde Gemeentes in Suid-Afrika vir die jaar 1949. Potchefstroom: Administratiewe Buro.
• (af) Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.