Franciszek Gradowski

Францішак Градоўскі (каля 1545 — 1591) — дзяржаўны дзеяч ВКЛ, паэт-лацініст.

Біяграфічныя звесткі

Паходзіў са шляхецкай сям’і герба «Паўкозіч». Продкі яго ў пачатку XVI ст. перасялілася з Малой Польшчы ў Жамойць. Па веравызнанні Ф. Градоўскі быў кальвініст. З 1565 вучыўся ў Вітэнбергскім універсітэце, атрымаў гуманістычную адукацыю.

У 1578 і 1580 прызначаўся Соймам паборцам падаткаў у Ковенскім павеце. Служыў сакратаром каралёў Стэфана Баторыя і Жыгімонта III Вазы, з 1588 маршалак гаспадарскі. У 1588 дэпутат ад шляхты ў пасольстве саслоўяў ВКЛ да новаабранага караля Жыгімонта III Вазы, што засведчыла прызнанне ў Вялікім Княстве яго абрання. У 1589 пасол на Сойме ад Троцкага ваяводства. Напэўна, удзельнічаў у Інфлянцкай вайне, у рэйдзе 1581 польнага гетмана Крыштафа Радзівіла Перуна з-пад Пскова ў глыб Расіі.

Літаратурная творчасць

Напісаў на лацінскай мове паэму «Апісанне маскоўскага паходу князя Крыштафа Радзівіла» (Вільня, 1582), у якой услаўлялася выправа 1581 года, ваенныя подзвігі Крыштафа Радзівіла Перуна і яго бацькі Мікалая Радзівіла Рудога, пераможцы ў Ульскай бітве (1564). У творы апісаны рэальныя падзеі і гістарычныя асобы, назіраецца наследаванне ўзорам антычнага гераічнага эпасу.

Менш года спатрэбілася Ф. Градоўскаму, каб у 790 радках дактылічнага гекзаметра ўславіць ваенныя подзвігі Крыштофа Радзівіла і яго паплечнікаў, стварыць велічны гімн воінскай мужнасці і гераізму. Некаторыя заслугі Крыштофа ў 1560—70-х гадах Ф. Градоўскі пералічвае ў канцы твора, асноўная ж увага звернута на яго паход па тылах рускіх войскаў. Менавіта падчас маскоўскай выправы Крыштоф Радзівіл Пярун яскрава выявіў здольнасці военачальніка і якасці жаўнера. Пачаткова перад конным корпусам стаяла задача прыкрываць правы фланг наступаючай на Пскоў арміі Стэфана Баторыя. Па меры таго як пасоўвалася наперад армія Баторыя, задача корпуса змянялася: каб адцягнуць увагу ад асноўных сілаў і выклікаць неразбярыху сярод рускіх военачальнікаў, гетман польны літоўскі ўварваўся ў глыб маскоўскіх уладанняў. Імклівы і манеўраны атрад Радзівіла двойчы перасякаў Волгу, дасягнуў возера Ільмень, пад Старыцай напалохаў самога Івана Грознага, які знаходзіўся там з сям’ёй і дваром. У другой палове кастрычніка экспедыцыйны корпус К. Радзівіла з багатай здабычай з’явіўся пад сценамі Пскова ў лагеры Стэфана Баторыя, дзе быў сустрэты з вялікай пашанай.

Зразумець пункт гледжання на радзівілаўскую выправу Ф. Градоўскага як паэта і грамадзяніна дапамагаюць першыя ж радкі паэмы:

Паход К. Радзівіла ў глыб москоўскіх земляў з’яўляецца, на думку Ф. Градоўскага, справядлівай помстай, пакараннем маскавітаў за нанесеныя крыўды.

У «Апісанні маскоўскага паходу…» аўтар падрабязна прасочвае шлях атрада К. Радзівіла, твор насычаны назвамі невялікіх гарадоў, вёсак, маленькіх рачулак; геаграфічныя звесткі, гістарычныя экскурсы чаргуюцца з апісаннямі ваенных сутычак і карных акцыяў. Тут няшмат разгорнутых батальных сцэн, але напісаны яны з відавочным майстэрствам, маляўніча і жыва, як, напрыклад, сцэна сутычкі ля ракі Схаломы:

Асаблівасцю твора з’яўляецца прысутнасць побач з галоўным героем мноства іншых герояў і персанажаў. Шмат радкоў прысвечана каралю Стэфану Баторыю, з іменем якога звязаны, на думку паэта, шчаслівыя змены ў ходзе Лівонскай вайны. Прысутнічаюць у творы вобразы Філона Кміты-Чарнабыльскага і Гальяша Пельгрымоўскага, згадваюцца браты Кашпар і Габрыель Бекешы, Міхайла Гарабурда, многія рускія баяры і ваяводы.

На гістарычны, фактаграфічны матэрыял арганічна нарошчваюцца літаратурныя, уласнамастацкія элементы. «Апісанне маскоўскага паходу…» з’яўляецца і гістарычнай крыніцай, і паэтычным творам, сведчыць як пра інфармацыйную дасведчанасць аўтара, так і пра яго пісьменніцкія здольнасці, высокі агульнакультурны ўзровень.

Ф. Градоўскі быў, несумненна, добрым знаўцам антычнага гераічнага эпасу, уважлівым чытачом «Іліяды» Гамера і «Энеіды» Вергілія, наследаванне якім плённа паўплывала на яго працу над уласным эпічным творам. Паэт увёў у паэму шэраг міфалагічных вобразаў і класічных літаратурных сцэн, тыповых для антычнага эпасу фармальных прыёмаў, што ўзбагаціла мастацкі змест. Военачальнікі ў паэме звяртаюцца з патрыятычнымі прамовамі да сваіх воінаў (Стэфан Баторый, Мікалай Радзівіл, Крыштоф Радзівіл) і адзін да аднаго (Крыштоф Радзівіл і Філон Кміта-Чарнабыльскі), да маскоўскага ваяводы князя Сярэбранага прамаўляе рака Днепр, просьбы-маленні Крыштофа адрасуюцца Марсу, Белоне, Дыяне. Перад трэцяй выправай Стэфана Баторыя з’яўляецца знаменне, якое Мікалай Радзівіл у сваім прароцтве называе знакам будучай перамогі над войскамі Івана Грознага. За апісаннем бітвы на рацэ Уле ідзе ў паэме маўклівая, журботная сцэна пахавання забітых воінаў, ахвяраў бога вайны Марса. Перад пачаткам наступлення арміі Стэфана Баторыя на Пскоў адбываецца нарада военачальнікаў, дзе абмяркоўваецца план ваенных дзеянняў і размяркоўваюцца абавязкі і задачы кожнага. Традыцыйныя атрыбуты класічнага гераічнага эпасу ўведзены Ф. Градоўскім у эпічную паэму, прысвечаную рэальным падзеям канца XVI ст.

Аўтар ахвотна параўноўваў сучасныя яму падзеі і подзвігі герояў з падзеямі і подзвігамі старажытных часоў. Так, пачынаючы апісваць заключны этап Лівонскай вайны (трэцюю выправу Стэфана Баторыя), ён згадвае правадыра рымлянаў Лукула, вайну з Мітрыдатам; дзёрзкі рэйд Крыштофа Радзівіла параўноўвае з легендарным пераходам Ганібала цераз Альпы і са знакамітым паходам Ксеркса на Грэцыю. Адзначаючы мужнасць і храбрасць рускіх воінаў, абаронцаў Тарапца, паэт гаворыць, што яны, падобна рымскім Фабіям, паклалі сваё жыццё за Айчыну.

Уславіўшы ў сваёй паэме воінскія подзвігі К. Радзівіла і яго паплечнікаў, Ф. Градоўскі выказвае шчырае жаданне, каб у далейшым яму давялося складаць толькі гімны міру:

Паэма Ф. Градоўскага стала ўзорам для аналагічных твораў Я. Каханоўскага, А. Рымшы, Я. Радвана.

Зноскі

Літаратура

• Кавалёў С. Героіка-эпічная паэзія Беларусі і Літвы канца XVI ст. Мн., 1993.